Strona w przygotowaniu
Projekty badawcze Pracowni
2007. Beata Anna Pokorska (obecnie dr Beata Anna Polak) - Ideologiczne uwarunkowania regulacji językowych
Cele proponowanego pilotażowego projektu korespondują zwrotnie z poszczególnymi etapami pracy badawczej: opisowym, sensu stricte badawczą i interpretacyjnym.
Cele opisowe: Poznanie jawnych i ukrytych mechanizmów ideologicznych opresji językowych sterujących używaniem języka jako czynnika kształtującego „jakości” życia społecznego, w tym jakości niemierzalne, a także zbadanie wzajemnych korelacji i wpływów owych mechanizmów na społeczno-polityczno-kulturowe funkcjonowanie grup mniejszościowych ( narodowościowych, religijnych, seksualnych, względem płci, statusu społecznego i innych linii podziału) w dobie przyspieszenia cywilizacyjnego, przenikania kulturowego i upowszechniania się procesów aideologicznych: laicyzacji, apolityzacji oraz indyferentności aksjologicznej. Skutkiem pierwszego etapu badawczego ma być opisanie zachodzących w komunikacji językowej faz prowadzących do powstania interesujących nas zakresowo reguł i normatywów oraz tego szczególnego ich efektu końcowego, jakim jest nadrzędność zachodzenia owych regulatywów i norm względem wymagań rzeczywistości społecznej, a także przebadanie genezy owych reguł i normatywów jako wypadkowej wielopłaszczyznowych ekonomiczności społeczno-polityczno-kulturowych, zwłaszcza zachodzących na linii napięć między mechanizmami opresji a mechanizmami emancypacji językowych.
Cele analityczne: Próba stworzenia analityczno spekulatywnej teorii performatywności dyskursu społeczno-polityczno-kulturowego w jego warstwie językowej, a w jej ramach opisanie latentnego wpływu formalnych i nieformalnych kodyfikacji językowych na wspomniane wyżej dyskursy, zwłaszcza zaś opresyjny i emancypacyjny wymiar dyskursu politycznego. Teoria ta ma ujmować opisowo pod względem konstrukcyjnym fazy zachodzące w ideologizującym procesie kodyfikacyjnym na każdym etapie kształtowania się języków komunikacji społecznej: od procesów tworzenia pojęć i nadawania znaczeń przez ich społeczną realizację (uzus) i ukierunkowywanie normatywne oraz jawne i ukryte mechanizmy sterujące używaniem języka, po formalnie akceptowane reguły językowe. Szczególnemu oglądowi podlegać będą w związku z tym napięcia powstałe na linii demokratyzacji-indemokratyzacji języka, będące efektami różnego rodzaju podporządkowań (jawnych bądź ukrytych) poszczególnych elementów czy płaszczyzn komunikacji językowej sferze kulturowo-ideologicznej, ukształtowanych naturalnie (ewolucyjnie) lub z jakiegokolwiek nadania, które następnie wchodzą do obiegu użytkowego i podlegają usankcjonowaniu formalnemu lub nieformalnemu.
Cele interpretacyjne: Systematyczna refleksja nad tym, czy możliwe i celowe jest podjęcie prób kodyfikacyjnego wpływania na modele regulatywne języka w zakresie uwalniania go od funkcji opresyjnej. Wstępne zakreślenie owych możliwości modelowania kodyfikacyjnego oraz opisanie warunków ich efektywnego zachodzenia winno wyczerpać pilotażowe zamierzenia owego projektu i wskazać szczegółowe pola badawcze do dalszej analizy w ramach projektów interdyscyplinarnych lub transdyscyplinarnych.
Pilotażowy charakter projektu wynika z przyjęcia założenia, że służy on wstępnemu rozpoznaniu zadań badawczych w wyznaczonym obszarze i oznacza, że w ramach przedkładanego tu projektu zostaną opisane, przebadanwe i zinterpretowane jedynie wybrane charakterystyczne regulacje językowe sterowane ideologicznie – np. regulacje na rzecz „ureligijnienia” obrazu świata (m. in. pisownia imion i nazw związanych z światopoglądami religijnymi) lub odwrotnie przeciw takiemu „ureligijnieniu”. Powinno to pozwolić sformułować zarówno nowe, szersze zadania badawcze, jak też wstępnie sprawdzić zestaw metod proponowanych dla wykonania przedkładanego projektu.
2. Znaczenie projektu
Istnieją takie rodzaje zależności w sferze komunikacji językowej, które w różnym zakresie i na różnych płaszczyznach ograniczają lub próbują nadmiernie regulować swobodę wyrażania się poszczególnym osobom, grupom społecznym, zawodowym czy innym, a mimo to nie są rozpoznane jako mechanizmy godzące w swobodę dyskursu społecznego. Owe zależności podporządkowujące, oprócz funkcji organizacyjnej odzwierciedlają też niepożądane z punktu widzenia demokratyzacji procesów społecznych mechanizmy izolacyjne i marginalizacyjne, kiedy to w społeczeństwie pluralistycznym poszczególne ideowo odrębne środowiska zmuszone bywają do funkcjonowania w ramach norm językowych, nie pozwalających nie tylko odzwierciedlić ich interesów ideowych, ale często występujących wbrew nim. Doprecyzowanie modelowe jakości językowych konstruktów komunikacyjnych służyć będzie zatem poprawie jakości podstawowych interakcji społecznych.
Jednym z takich miejsc kontrowersji językowych jest zakres religijny, obszar kontrowersji wielkich religii czy też między światem wiary i niewiary. Przykładowo pytania o teizm/ateizm lokowane są miejscu zawężającym ich semantyczny potencjał. Znaczenie terminu: a-teizm w jego wyłącznie reaktywnej eksplikacji na „theos” / teizm, czy zawężenie zakresu terminu wiara do implikacji teistycznych pokazują zakres nieadekwatności terminologicznej względem desygnatu, zatem zbadać należy, jakiej natury procesy tu zachodzą, czy i jakiego rodzaju sterowalnościom one podlegają. Podobne pytania postawić można względem innego zakresu opresji i emancypacji językowych, na przykład nastawionych na płeć. Wstępne rozpoznanie działania tych mechanizmów pozwoli sprecyzować zadania większych projektów interdyscyplinarnych lub transdyscyplinarnych dotyczących ideologizacji regulacji językowych. W tym leży znaczenie proponowanego projektu pilotażowego.
3. Istniejący stan wiedzy w zakresie tematu badań
Najbardziej zaawansowane badania dotyczące dyskursów prowadzone są w zakresie ogólnej teorii dyskursu ( van Dijk Teun, A. Awdiejew, M. Czerwiński, A. Duszak.). Również w wysokim stopniu zaawansowane są badania nad funkcjonalnością społecznopolityczną dyskursów, zwłaszcza w zakresie tzw. dyskursu władzy i dyskursu wykluczającego ( oba działy zasadniczo oscylujące wokół recepcji myśli M. Foucaulta: J. Bralczyk). W stopniu wysoce zaawansowanym znajdują się również badania nad polskim dyskursem medialno-publicystym, dotyczącym głównie dyskursów liberalnych i prawicowych prasy polskiej względem pojęcia prawdy rozumianej jako systemu uporządkowanych procedur do wytwarzania, regulacji, dystrybucji, cyrkulacji i operowania twierdzeniami, pojęcia dyskursów jako polityki operowania prawdą, a także stosowania metanarracji rozumianej jako systemowa i całościowa filozofia uporawomacniająca niesioną przez ów dyskurs wersję rzeczywistości (M. Kwiecińska). Zaawansowane są również badania nac metanarracjami ideologicznie determinującymi warstwę tego, co społecznie uważa się za prawidłowe i odpowiednie w warstwie uporządkowania struktur wspólnotowych: religijnych, politycznych, światopoglądowych (N. Byrne, McCarthy, J. Bartmiński). Badania nad warstwą językową dyskursów są w fazie początkowej. Zapoczątkowują ją badania gender nad językiem wyluczania względem płci i tożamosci seksualnej ( recepcja myśli Germana Ritza) , jak i teolingwistyka (publikacje książkowe i materiały konferencyjne zespołu teolingwistycznego powołanego przy Komitecie Językoznawczym PAN, pod przew. ks prof. W. Przyczyny), zajmująca się szeroko pojętymi badaniami nad językiem religijnym, i planująca na rok 2007 badania nad dyskursem religijnym w mediach.
4. Metodyka badań
Zaproponowane badania oraz wytyczone poniżej cele wymagają sięgnięcia do metod kompleksowego oglądu uwarunkowań procesów sterujących komunikacją językową, powinny zatem być prowadzone metodami granicznymi nauk społecznych i językoznawstwa – zwłaszcza socjolingwistyki, filozofii i socjobiologii – a w szczególności: kognitywistyki, nauki politycznych, nauk historycznych i religioznawstwa. Częścią projektu jest zatem wstępne rozpoznanie i zaproponowanie metodologii takich badań.
W pierwszym, pilotażowym językoznawczym etapie proponowanych tu badań doprecyzowane zostanie pole zachodzenia opresji językowych, a później rozpoznana warstwa ich odniesień względem innych niż językoznawczy wymiarów interpretacyjnych. W dalszej części ustalony zostanie zakres i rodzaj zachodzenia zasady odpowiedniości terminologicznej względem poszczególnych desygnatów, denotacji czy szerszych struktur odpowiedniości: statusu ontologicznego, braku lub obecności konkretnych konotacji (kompletnych, konstytutywnych, leksykalnych), struktury semantycznej i syntaktycznej desygnatu, supozycji nazw (prostej, personalnej i formalnej), rodzajów zachodzących denotacji (referencji, ekstensji, komprehensji), sensów definicyjnych: denotacyjnego, konotacyjnego, mentalnego, absolutnego, abstrakcyjnego, intencjonalnego, empirycznego, instrumentalnego), a także wadliwości sensu (nonsensu, polisemiczności, eliptyczności), rodzajów definiowania ( definicje normalne: syntaktyczne, semantyczne, realne, i nienormalne: ostensywne, aksjomatyczne, redukcyjne), sensowności definicji ( konotacyjne, denotacyjne), ich adekwatności ( projektujące i sprawozdawcze) jak i warunków zachodzenia ich poprawności ( adekwatności, interpretowalności, eliminowalności, niepustości).
Następnie zastosowane zostaną hermeneutyczne interdyscyplinarne interpretacje wyników powyższych badań, co będzie podstawą do stworzenia analityczno-spekulatywnego opisu performatywności dyskursu polityczno-socjologiczno-kulturowego w jego normatywnym wymiarze, a w jego zakresie: rozstrzygnięcie sporu między realizmem a anty-realizmem (konstruktywizm); opisanie organizacji języka potocznego jako metafory „moralnego konta księgowego” obejmującego pojęcia: wzajemność, kara, rekompensata, zemsta, altruizm; niejawności stosowanych w nim reguł, wpływu nieuświadomionych konstrukcji językowych i mechanizmów regulujących na kształt dyskursów językowych; uniwersalności/specyficzności powyższych mechanizmów w określonych językach lub kręgach kulturowych i mierzalności faktycznych wpływów niejawnych struktur języka na treści jawne.
2007-2010. dr Aleksander Żychliński, dr Bartosz Korzeniewski - Mapa pojęciowa współczesnego dyskursu publicznego w Polsce dotyczącego przeszłości
Celem projektu jest opis instrumentarium pojęciowego używanego w polskiej debacie publicznej dotyczącej przeszłości, a w szczególności w debacie o wydarzeniach w Jedwabnem oraz debacie o polityce historycznej prowadzonej w prasie codziennej, na łamach czasopism społeczno-kulturalnych oraz czasopism i wydawnictw naukowych w latach 2000-2006. Wyodrębnienie i opis pochodzenia stosowanych w tych debatach pojęć ma służyć możliwości przeprowadzenia analizy porównawczej specyfiki języka polskich debat publicznych dotyczących przeszłości w stosunku do języka używanego w podobnych debatach w Niemczech, na tle istniejących zjawisk w kulturze współczesnej wpływających na kształt dyskursu publicznego o przeszłości.
Istotą projektu jest próba odpowiedzi na pytanie, jakie są mechanizmy selekcji stosowanych w debatach publicznych o przeszłości pojęć oraz jakie zjawiska obecne w kulturze współczesnej wpływają na wybór określonych pojęć i sposobów ich rozumienia w tym zakresie. W szczególności analizowane będą kwestie: czy pojęcia te stanowią zapożyczenie z debat prowadzonych w Europie zachodniej, czy trafiają one do dyskursu medialnego z dyskursu naukowego i jakie referencje znaczeniowe są w toku tego typu afiliacji „wytracane” a jakie dodawane. Chodzi tu o takie pojęcia, jak: „polityka historyczna”, „pamięć zbiorowa względnie historyczna”, „świadomość historyczna”, „afirmacja przeszłości narodowej” i „świadomość krytyczna”, „dyskurs ofiarniczy” itp. Zwrócenie uwagi na semantyczny aspekt problemu na ułatwić analizę relacji odniesień do przeszłości istniejących w dyskursie medialnym i w dyskursie naukowym oraz opis mechanizmów wpływania na potoczną świadomość historyczną oferowanych w ich ramach. W ramach projektu uwypuklony będzie problem istnienia i roli ideologicznych przesądzeń stojących za wyborem i sposobem rozumienia określonych pojęć dotyczących przeszłości używanych w debatach publicznych. Zjawiskami występującymi w kulturze współczesnej, a których wpływ na dyskurs publiczny o przeszłości będzie w ramach projektu rozważany są m.in. dezintergacja pamięci zbiorowej w społeczeństwach nowoczesnych, wzrastająca rola środków masowego przekazu w kształtowaniu postaw wobec przeszłości, pluralizacja i prywatyzacja obrazów przeszłości w społeczeństwie, globalizacja pamięci oraz wzrost znaczenia krytycznego stosunku do przeszłości narodowej i generowana przez to zjawisko rozpowszechnienie się politycznych rytuałów pokuty.
Efektem końcowym ma być stworzenie mapy pojęciowej wybranych polskich debat publicznych dotyczących przeszłości, określenie ich genezy oraz opisanie dostępnych we współczesnej kulturze sposobów wpływania na kształt świadomości historycznej współczesnego polskiego społeczeństwa przez stosowanie określonych pojęć w prowadzonych debatach publicznych.
2. Znaczenie projektu (co uzasadnia podjęcie tego problemu w kraju, jakie przesłanki skłaniają wnioskodawcę do podjęcia proponowanego tematu, dlaczego projekt zdaniem autora powinien być finansowany, znaczenie wyników projektu dla rozwoju danej dziedziny i dyscypliny naukowej oraz rozwoju cywilizacyjnego, czy w przypadku pozytywnych wyników będą one mogły znaleźć praktyczne zastosowanie)
Od ponad 25 lat trwa w humanistyce światowej wzmożone zainteresowanie tematyką pamięci zbiorowej i polityki historycznej. W Polsce daje się ono zaobserwować pod koniec lat 90. i na początku XXI wieku. Istotnym impulsem do wzmożenia zainteresowania tak ze strony dyskursu naukowego, jak i publicystycznego przeszłością, była debata o wydarzeniach w Jedwabnem. Wpisywała się ona w szerszy trend do odkrywania i podnoszenia publicznie kwestii związanych z trudnymi, zapomnianymi lub przemilczanymi epizodami historii narodowej, który doszedł do głosu w latach 90. w takich krajach, jak Francja, Niemcy, Austria, Dania, Holandia czy Australia. W Polsce debata o wydarzeniach w Jedwabnem była najbardziej znaczącą debatą publiczną dotyczącą przeszłości po 1989 roku. Mimo to nie stała się przedmiotem wyczerpujących opracowań naukowych, np. w postaci monografii. Jej znaczenie oraz wpływ na przewartościowania w zakresie stosunku do narodowej przeszłości skłania do rozważenia problemu uwarunkowań przebiegu tej debaty publicznej. W ramach wnioskowanego projektu tego typu analiza koncentrować się będzie głownie na stronie semantycznych: wyborach stosowanych w niej pojęć oraz na pytaniu o to, w jakim stopniu wpisywała się ona w ogólnoświatowy trend do rozrachunku z trudnymi epizodami narodowej historii. Powodem, dla którego analiza debaty o wydarzeniach w Jedwabnem zestawiona zostanie z późniejszą o parę lat i trwającą do dziś debatą o polityce historycznej jest fakt zauważalnego przez niektórych badaczy (np. Roberta Trabę) wyraźnego związku przyczynowo-skutkowego między nimi. Według niego, postulat zrewidowania krytycznego stosunku do narodowej przeszłości został wysunięty dla zrównoważenia skutków debaty o wydarzeniach w Jedwabnem. Debata o polityce historycznej, jaka rozwinęła się w reakcji na tego typu postulat oraz idee wsparcia go w postaci instytucjonalnych działań państwa, wymaga analizy semantycznej nie tylko z uwagi na możliwość potwierdzenia wspomnianej hipotezy ale również z uwagi na powstałe w jej trakcie kontrowersję wokół samego terminu „polityka historyczna”, jego pochodzenia i kwestii zasadności jego zastosowania w polskim przypadku. Wzmiankowany w nielicznych wypowiedziach publicystycznych fakt zapożyczenia termin „polityka historyczna”, z języka niemieckiego nie zostało dotąd przebadane w badaniach naukowych na materiale porównawczym, mimo, iż niemiecka tradycja stosowania tego pojęcia jest rozbudowana. Podjęcie w badaniach systematycznych kwestii ewentualnych podobieństw i różnic w zakresie rozumienia i funkcjonowania tego pojęcia w Polsce i w Niemczech, może przynieść wartościowe poznawczo rezultaty. Poza analizą pojęcia „polityka historyczna” projekt obejmie również rozważenie sposobu rozumienia we wspomnianych debatach pojęcia „pamięć zbiorowa wzl. historyczna”. To z kolei podyktowane jest dwoma względami. Po pierwsze różnorodnością stosowanych na oznaczenie tego zakresu znaczeniowego pojęć w debatach publicznych oraz po drugie niewspółmiernością pojęć z tej dziedziny używanych w polskim dyskursie naukowym, na co zwraca uwagę m.in. Andrzej Szpociński.
Realizacja projektu może poszerzyć wiedzę na temat kulturowych uwarunkowań stanu świadomości historycznej polskich elit intelektualnych, którego świadectwem jest przebieg obu wspomnianych debat publicznych. Aspekt porównawczy pozwoli na określenie miejsca wybranych polskich debat dotyczących przeszłości w ramach szerszego, ponadnarodowego porządku. Projekt ma szansę wnieść istotny wkład w interdyscyplinarne badania nad pamięcią zbiorową prowadzone w Polsce od kilku lat. Skonfrontowanie polskich kontrowersji wokół pojęcia „polityka historyczna” z dyskusjami i badaniami naukowymi prowadzonymi od kilkudziesięciu lat w Niemczech przyczyni się do pełniejszego zrozumienia odmienności dyskursu publicznego w obu państwach. Może również stworzyć podstawę teoretyczną możliwą do wykorzystania w praktycznych sposobach tworzenia strategii polityki historycznej przez instytucje państwowe, jaką prowadzą, w takiej lub innej postaci, nowoczesne państwa demokratyczne. W tym sensie realizacja projektu może przyczynić się do poszerzenia przestrzeni dialogu społecznego prowadzonego wokół kwestii związanych z dziedzictwem narodowym.
3. Istniejący stan wiedzy w zakresie tematu badań (jaki oryginalny wkład wniesie rozwiązanie postawionego problemu do dorobku danej dyscypliny naukowej w kraju i na świecie, czy w kraju i na świecie jest to problem nowy czy kontynuowany i w jakim zakresie weryfikuje utarte poglądy i dotychczasowy stan wiedzy)
Badania nad stosunkiem społeczeństwa polskiego do przeszłości mają bardzo długą i unikalną w skali światowej tradycję sięgającą badań Stefana Czarnowskiego – przed II wojną światową i Niny Assorodobraj-Kuli – już po niej. Od kilkudziesięciu lat tradycja ta jest kontynuowana przez Barbarę Szacką i Andrzeja Szpocińskiego. Problem wpływu mass mediów na stan pamięci zbiorowej oraz świadomości historycznej podejmowany był w ostatnich latach przez Andrzeja Szpocińskiego, jeśli chodzi o radio i telewizję, jak również Piotra Kwiatkowskiego, jeśli chodzi o prasę regionalną (Płock). Problem debat publicznych o przeszłości w odniesieniu do dziedzictwa systemu komunistycznego przebadał ostatnio Paweł Śpiewak. W literaturze polskiej tematyka polityki historycznej nie była dotąd przedmiotem kompleksowych badań obejmujących również kwestie zakresu znaczeniowego samego pojęcia „polityka historyczna”. Istniejące opracowania dotyczą głównie jednego tylko aspektu polityki historycznej, jaką są uroczystości rocznicowe ( praca I.Main) oraz w mniejszym stopniu kalendarza świąt (artykuł E. Hałas). Aspekt porównawczy w stosunku do sytuacji niemieckiej podjęty został fragmentarycznie przez Wóycickiego i Trabę.
Problem polityki historycznej i pamięci zbiorowej został przebadany systematycznie głównie we Francji i w Niemczech. We Francji badania te związane były z wielotomowym dziełem zbiorowym Les Lieu de Memoire pod kierownictwem Pierra Nory, w Niemczech natomiast, w związku z problemami z stosunkiem niemieckiego społeczeństwa wobec przeszłości nazistowskiej oraz z bardzo ważnym miejscem, jaki zajmuje kwestia upamiętnienia w kulturze politycznej współczesnych Niemiec, problematyka ta jest przedmiotem intensywnych badań od wielu lat. Począwszy od interdyscyplinarnych badań nad pamięcią zbiorową Jana i Alleidy Assmann, poprzez badania nad wybranymi aspektami polityki historycznej (przykładowo: nad przeszłością jako przedmiotem debat parlamentarnych – Helmut Dubiel; nad rozrachunkiem z przeszłością nazistowską w filmie i teatrze - Peter Reichel; nad polityką w zakresie uroczystości upamiętniających – J.H. Kirsch, Andreas Langenhold) aż po badania nad wpływem mass mediów na stan niemieckiej świadomości historycznej (prace Haralda Welzera).
Oryginalny wkład projektu może polegać na analizie rzadko dotąd w polskiej literaturze przedmiotu podejmowanych wątków badań nad zagadnieniem pamięci zbiorowej i polityki historycznej. Jeśli chodzi o badania nad tymi kwestiami powadzone na świecie projekt może przyczynić się do lepszego zrozumienia zmian zachodzących w świadomości historycznej w społeczeństwach posttotalitarnych oraz mechanizmów kształtowania się debaty publicznej wokół kwestii przeszłości w warunkach stabilizacji porządku demokratycznego.
4. Metodyka badań (co stanowi podstawę naukowego warsztatu wnioskodawcy i jak zamierza rozwiązać postawiony problem, na czym będzie polegać analiza i opracowanie wyników badań, jakie urządzenia [aparatura] zostaną wykorzystane w badaniach, czy wnioskodawca ma do nich bezpośredni dostęp i umiejętność obsługi)
Postawione cele naukowe będą realizowane w dwóch etapach, w każdym z nich stosowane będzie nieco inna metoda badań. W pierwszym etapie wysiłek badawczy będzie koncentrować się na określeniu genezy najważniejszych pojęć używanych w polskich debatach publicznych dotyczących przeszłości. Stosowane metody to analiza semantyczna oparta na wykorzystaniu istniejącego stanu wiedzy teoretycznej z dziedziny pamięci zbiorowej, polityki historycznej i świadomości historycznej w Polsce i w Niemczech. W drugim etapie dokonana zostanie próba opisu specyfiki wybranych polskich debat dotyczących przeszłości w odniesieniu do zjawisk pojawiających się w kulturze współczesnej. Podstawą metodyczną badań będzie opis i analiza porównawcza.
5. Wymierny, udokumentowany efekt podjętego problemu (zakładany sposób przekazu i upowszechnienia wyników - publikacje naukowe oraz referaty na konferencjach w kraju i za granicą, monografie naukowe, rozprawy doktorskie i habilitacyjne, nowe metody i urządzenia badawcze)
Zakładanym, wymiernym efektem realizacji projektu będzie publikacja monografii „Mapa pojęciowa polskiego dyskursu publicznego dotyczącego przeszłości o przeszłości w lat 2007 wcześniejsze upowszechnienie wyników badań w postaci przygotowania referatów na konferencji i publikacji cząstkowych wyników badań w czasopismach naukowych lub materiałach pokonferencyjnych.
Publikacja: Bartosz Korzeniewski, Transformacja pamięci. Przewartościowania w pamięci przeszłości a wybrane aspekty funkcjonowania dyskursu publicznego o przeszłości w Polsce po 1989 roku, Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań 2010, s. 245.
Publikacja: Bartosz Korzeniewski, Transformacja pamięci. Przewartościowania w pamięci przeszłości a wybrane aspekty funkcjonowania dyskursu publicznego o przeszłości w Polsce po 1989 roku, Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań 2010, s. 245.
2008-2011. Prof. Tomasz Polak (kierownik), prof. Maria Janion, dr hab. Gernot Weirich, dr hab. Shoshana Ronen, dr Olga Orzeł Warskog, Beata Anna Polak, Katarzyna Czeczot - Redefinicja podstawowych pojęć humanistyki w świetle wydarzenia Szoa
Szoa określa cały dzisiejszy system kultury, wszystkie pytania i dylematy ponowoczesności. Tymczasem zbyt silnie ciążą często jeszcze XIX-wieczne schematy heroiczno-martyrologiczne, stereotypy śmierci „godnej" i „niegodnej", postawy „bohaterskiej" i „niebohaterskiej" itp. Wydaje się stąd, że zwłaszcza tradycyjna problematyka humanizmu oraz humanistycznego myślenia o kłamstwie wymaga przypomnienia niektórych faktów związanych z Szoa oraz ich nowej interpretacji. Tylko w ten sposób można wypełnić postulat Zygmunta Baumana sformułowany w Nowoczesności i Zagładzie, by wprowadzić wnioski wypływające z Szoa do głównego nurtu naszej nauki o współczesności, zwłaszcza w zakresie zakwestionowania poglądu, że Człowiek pisany wielką literą, a wraz z nim cała idea humanizmu wyszły z Auschwitz niezranione (Imre Kertesz o „Liście Schindlera”).
Celem projektu jest zatem określenie najważniejszych elementów dzisiejszego usytuowania podstawowych pojęć humanistycznych w świetle wydarzenia Szoa, a także diagnoza skutków kulturowych. społecznych i politycznych takiego ich usytuowania. Cel ten zostanie zrealizowany przede wszystkim przez analizę i funkcjonujących do dziś, a niewystarczających do interpretacji dylematów „holokaustowych” XIX-wiecznych humanistycznych schematów heroiczno-martyrologicznych, w tym zwłaszcza dotyczących stereotypów śmierci „godnej" i „niegodnej", postawy „bohaterskiej" i „niebohaterskiej" itp.
Uzupełnieniem będzie analiza mechanizmów wpływu światopoglądowych (a także kulturowych i ekonomicznych) systemów uniwersalnych na struktury społeczne, polityczne i prawne. Chodzi o wpływy, mocą których powstają i utrwalają się struktury zorganizowanej opresji.
Projekt zostanie wykonany w dwu etapach. W etapie pierwszym poszczególni wykonawcy podejmą zadania częściowe (opisane niżej pod I.) - wyniki prowadzonych badań będą na bieżąco dyskutowane w serii seminariów wewnętrznych projektu oraz na seminariach zewnętrznych (z udziałem zainteresowanych studentów). W etapie drugim odbędzie się generalna dyskusja wniosków - w ramach sympozjum z udziałem zaproszonych przedstawicieli innych zainteresowanych dyscyplin. Na jej podstawie zostanie dokonane scalenie uzyskanego materiału i przygotowanie do publikacji, która uwieńczy projekt.
Cele partykularne poszczególnych etapów projektu i wykonawców.
1. Analiza narracji "zbawiających" i "ocalających" w stosunku do Szoa i propozycje reinterpretacji podstawowych pojęć (takich jak „kłamstwo” i „człowieczeństwo”) - prof. Maria Janion
Celem tej części projektu będzie szczegółowa analiza „zbawiających” ii „ocalających” narracji
„holokaustowych”, osadzonych w konsolacyjnych mitach chrześcijańskich (lub pokrewnych) jako fałszujących sedno i konsekwencje Wydarzenia Szoa. Krytyce podlegać będzie „zbawczy” aspekt tych narracji – usiłujących uspójnić wydarzenia Zagłady, ułożyć je w takie sekwencje, by wyprowadzić z nich konkluzję ocalającą sens dziejów ii uniwersalną moralność ludzką. Interpretacji podlegać będą następujące aspekty owych narracji:
a) Kicz prezentacji rzeczywistości obozowej - na przykładzie m.in. Listy Schindlera - mającej na celu „uratowanie” godności ludzkiej za cenę prawdy o owej rzeczywistości depczącej ww każdym zakresie ową godność. Przeciwwagą dla owego kiczu jest „narracja śmierci”, pisana z perspektywy „nie-ocalenia” (Claude Lanzmann, Szoa).
b) Mieszanie narracji – na przykładzie publikacji Eli Wiesela Noc ze wstępem konsolacyjnym Francisa Mauriaca. Rzekome pogodzenie dwóch narracji ma odsłaniać prześwitujący w wydarzeniach sens moralny.
c) Zestawienie esesmana z muzułmaninem – na przykładzie opisów z jednej strony „nadludzkiego” wymiaru egzystencji esesmana (jako figury Prawa i Czystości; esesman ma etyczne prawo do śmierci Żyda, pozostając tym samym poza tą śmiercią), z drugiej zaś „podludzkiego” wymiaru egzystencji muzułmana (jako figury Upadku, reprezentanta najniższej kasty obozowej, człowieka wyzbytego jakichkolwiek zasad wewnętrznych, uosobienia zaraźliwej śmierci, swoistego „niedotykalnego”).
d) Pojęcie „kłamstwa”, które dla Żydów stanowiło jedyną szansę przeżycia.
2. Analiza dylematów moralnych dotykających ofiary, katów i świadków Szoa w perspektywie trwałości doświadczeń i pojęć religijnych (dr hab. Gernot Weirich)
Pytanie wyjściowe brzmi: Jak to możliwe, że w kontekście ekstremalnych sytuacji nazistowskiego obozu koncentracyjnego religijność pozostała żywa? Czy możliwe lub niemożliwe indywidualne przezwyciężenie traumy można tak scharakteryzować przez odwołania do psychodynamicznych teorii rozwoju, że zachowania obozowe budują się na doświadczeniach wczesnodziecinnych. Jakie stąd ewentualnie wypływają wnioski dla aktualnego rozumienia zachowań i postaw społecznych.
W ramach badań zostanie sprawdzony model, którego systematyczną strukturę wyznaczają następujące fenomeny empiryczne: transcendencja religijna jako faza usensownienia, autotranscendencja i „religijne doświadczenie własnej egzystencji”, przy cczym podmiotowe oparcie egzystencji (intra nos) koreluje się z doświadczeniem świata a „wiara związana objawieniem” z obietnicą zawartą w Słowie / Orędziu (extra nos).
Z dzieł G. Junga (Inspiracja i objawienie numinosum, „innej strony”), Victora E. Frankla (Mówienie wewnętrzne), Paula Tillicha (Pochwycenie przez głębię), Etty Hillesum (Dzienniki), Anzelma Gruena i Victora Klemperera (Dzienniki 1933-1945) wydobyte zostaną elementy objaśnienia kwestii „transcendencji psychicznej”.
W końcu postawione zostaną pytania o miejsce w tym kontekście zasady „z samej łaski” jako mistycznego doświadczenia wewnętrznego oraz o to, czy może dziś istnieć teologia lub filozofia, w której nie pojawia się Auschwitz.
3. Identyfikacja elementów "uniwersalizującego myślenia eschatologicznego", odpowiedzialnych za utrwalenie struktur i zasad opresji (światopoglądowej / moralnej a także prawnej lub / i fizycznej) wobec innych (mgr Beata Anna Polak, prof. Tomasz Polak)
Celem jest przebadanie istniejących / proponowanych światopoglądowych (ale także kulturowych i ekonomicznych) "systemów uniwersalnych" pod kątem ich zdolności lub niezdolności do działania nieopresywnego w stosunku do osób / grup społecznych, które z własnej decyzji nie pozwalają się definiować w kategoriach takich systemów, czyli zdolności do uniknięcia działania ujętego tu terminem: „roszczenie uniwersalne”. Realia działania takich systemów posługujących się owym roszczeniem uniwersalnym (Model Zamknięty), zostaną zestawione z propozycją Modelu Otwartego unikającego tego roszczenia - nastawionego nie na założony w nim wstępnie wynik (np. określone dobro, zbawienie itp.), ale na sam zapis (ryzykownego) działania autotranscendentnej i autoograniczonej wolności. Analiza taka uzupełni i wspomoże badania literaturoznawcze podejmowane w ramach projektu.
Autorzy tej części projektu mają zamiar przebadać w pierwszej linii te mechanizmy działania systemów uniwersalnych, które przekładają się na odpowiedzialność owych systemów za przechodzenie teoretycznie zakładanych przez nie tez inkluzywistycznych (np. oczekiwanie przez pewne odłamy chrześcijaństwa zbawienia dla wszystkich ludzi) w tezy eksluzywistyczne (pozwolenie na aktywną „pomoc” w osiąganiu oczekiwanego dla kogoś dobra - np. zbawienia czy nawrócenia się / konwersji na określoną denominację religijną). Chodzi zatem zarazem o historyczną i potencjalną odpowiedzialność takich mechanizmów za dramaty ludzkości: wojny, eksterminacje poszczególnych grup ludzi, inne opresje rasowe, religijne, ekonomiczne, dotyczące płci itd. Kwestiami do szczegółowego przebadania będą także bezpośrednie skutki praktyczne działania owych mechanizmów, w szczególności w dziedzinie powstawania struktur prawa: wynaturzone procedery zwyczajowe czy legislacyjne (aż po penalizacyjne) polegające na wzmacnianiu jednostkowego i grupowego ekscesu zakłamania podtrzymującego prawa systemu uniwersalnego do poszczególnych ludzkich egzystencji.
Na tym etapie przewidziana jest ekspertyza prawna mająca na celu określenie zarówno intencji legislacyjnej jak i konkretnego wykonania prawnej definicji wolności obywateli i społeczności od roszczeń "systemów uniwersalnych". Końcowym etapem będzie odniesienie wniosków uzyskanych w powyższym zakresie do kwestii kondycji refleksji humanistycznej objętych nimi społeczności.
4. Kształtowanie pamięci, kształtowanie tożsamości: Twórczość drugiego pokolenia pisarzy izraelskich (Shoshana Ronen)
Ta część projektu skupia się na problemie pamięci i tożsamości w literaturze drugiego pokolenia w Izraelu. To pojęcie odnosi się nie tylko do pisarzy będących potomkami ocalonych, ale również do tych, którzy nie mają takiego elementu w ich biografii. Tak więc mogą być traktowani jako „socjologiczni synowi i córki”. Szoa stanowi integralną część ich tożsamości indywidualnej i zbiorowej. Ogólnie mówiąc ci izraelscy pisarze nie zastanawiają się nad problemem przedstawienia Szoa. Dla nich Szoa nie stanowi tabu, którego pisarz powinien unikać w fikcyjnej narracji. Czytając te teksty nie sposób pomijać różnorodności rodzajów literackich, którymi ten temat jest opisywany – od quasi-dokumentu, poprzez surrealizm do groteski.
Przeanalizowane zostaną różne teksty drugiego pokolenia celem sprawdzenia na ile Szoa stanowi główny wymiar tożsamości pisarzy Izraela i jak kształtowana jest pamięć Szoa i jak jest modyfikowana przez nich w procesie formowania tożsamości. W refleksji zostaną użyte dwa pojęcia wypracowane przez Dominica La-Caprę; „odrzucenie” (acting-out) i „przepracowanie” (working-throught) z powodzeniem zastosowane w badaniach historycznych. „Odrzucenie” ma związek z powtarzaniem, a nawet z powtarzaniem kompulsywnym. W „przepracowaniu” dana osoba stara się zdobyć krytyczny dystans do problemu by być zdolną do odróżniania przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Pojęcia te zostaną zastosowane do oceny tekstów literackich, by zobaczyć jak reprezentowana przez nie pamięć jest wynikiem destrukcyjnego procesu odrzucania i w konsekwencji jest bezużyteczna w przezwyciężaniu traumy. Bądź też jest owocem konstruktywnego procesu przepracowania użytecznego do przezwyciężenia krańcowo dręczących doświadczeń umożliwiającego nowe życie. La Capra proponuje połączenie empatii i krytycznego dystansu jako zasadniczych środków nie tylko w pokonaniu bolesnej przeszłości, ale również w kształtowaniu lepszej przyszłości.
Ponadto, ponieważ pamięć Szoa postrzegać można jako zmieniający się i nieustannie stwarzany na nowo proces, w analizach pojawią się odwołania, między innymi, do pism Berela Langa, szczególnie tych, w których mowa jest o przyszłości Szoa.
5. To, co Niemożliwe. Współczesne narracje o Szoa i problem kiczu (Katarzyna Czeczot)
Badając współczesne narracje o Szoa (zarówno literackie, jak i wizualne), stwierdzamy, że miało miejsce pewne przesunięcie. Zamiast opozycji wyrażalne / niewyrażalne, która była kluczowa dla świadectw ocaleńców, mamy dziś raczej do czynienia z przeciwstawieniem możliwe / niemozliwe. Najbardziej oczywiste przykłady znaleźć możemy wśród narracji filmowych z lat 90., takich jak obraz Roberta Begniniego Życie jest piękne czy Pociąg życia Radu Mihaileanu.
W tej części badań podjęta zostanie praca nad literaturą i sztukami wizualnymi, tworzonymi przez artystów polskich i żydowskich. Projekty artystyczne, które zostaną omówione (David Grossmann, See: Under Love; Yael Bartana, Mary Koszmary; Joanna Rajkowska, Dotleniacz; Anna Baumgart and Agnieszka Kurant, (...); Mirosław Bałka, Winterreise ) dotykają sfery tego, co niemożliwe; opowiadają o rzeczach, zdarzeniach, obrazach, które do sfery niemożliwego przedostały się wraz z Szoa. Anna Baumgart i Agnieszka Kurant snują wizję o byciu ponad murem warszawskiego getta; projekt Rajkowskiej przesuwa jego granice; w filmie Bartany na pustym stadionie polityczny przywódca wygłasza przemówienie, w którym prosi trzy miliony Żydów, aby powrócili do Polski, w książce Grossmanna Bruno Schulz zostaje ocalony.
Ponieważ wszystkie te narracje dążą do harmonii, która w przypadku opowieści o Szoa pozostaje całkowicie nieuzasadniona, wraz z ich analizą pojawia się problem kiczu, tak jak go definiuje Theodore Adorno. Nie sposób wszak stwierdzić, że wymienione projekty anulują tragiczny wymiar; wręcz przeciwnie: wydobywają go one w sposób dogłebny i przejmujący.
Dzieje się tak może dlatego, że narracje snute wokół tego, co niemożliwe, koncentrują się jednocześnie na problematyce związanej z nieprzekraczalną granicą i wiodą nas ku kategorii „ostatecznej tożsamości”, za pomocą której Emmanuel Lévinas opisuje wyjątkowość wojennego doświadczenia żydowskiego.
6. Wymiary godności, granice człowieczeństwa w rzeczywistości obozu koncentracyjnego (Olga Orzeł)
„Pojęcia są tylko wyrazami” – pisał Różewicz w wierszu niepokój – „Jednako waży cnota i występek”. Literatura Szoa na wiele sposobów dowodzi, że Zagłada doprowadziła do destabilizacji i przedefiniowania pojęć związanych z zagadnieniem człowieczeństwa i natury ludzkiej, oraz kategorii moralnych. Literackie obrazy człowieka ukształtowanego przez doświadczenie totalitaryzmu przeformułowują podziały na życie godne i pozbawione godności, śmierć cywilną i bohaterską, wolność i ubezwłasnowolnienie. Z dzieł takich autorów jak Tadeusz Borowski, Imre Kertesz, Primo Levi, Elie Wiesel wyłania się portret człowieka stworzonego i wychowanego przez obóz koncentracyjny. Prowokuje on skrajnie różne oceny. Niektórzy twórcy upatrują w nim upadek jednostki, inni odnajdują realizację idei oporu wobec totalitarnego zła i pełni człowieczeństwa poprzez doświadczenie „szczęścia obozów koncentracyjnych”.
Zadaniem planowanego przeze mnie studium będzie zrekonstruowanie granic człowieczeństwa, jakie wyznaczają w swoich utworach autorzy piszący o Zagładzie. W tym celu zrekonstruuję i opiszę kategorie, które posłużyły im do postawienia tych granic. Będzie to między innymi idea godności, wolności i koncepcja zarażenia złem.
Cele wspólne projektu (ostatni etap - scalenie i publikacja)
Na podstawie dokonanych analiz szczegółowych zostaną zidentyfikowane te zakwestionowania podstawowych pojęć humanistycznych, które oznaczają ich nowe i inne usytuowanie na mapie pojęciowej i w konsekwencji domagają się ich reinterpretacji. W ramach dyskusji zaplanowanych na drugi etap realizacji projektu (począwszy od sympozjum, w którym przewiduje się uczestnictwo zaproszonych fachowców) zostanie następnie podjęta próba takiej reinterpretacji. Na podstawie artykułów / rozdziałów przygotowanych przez współwykonawców projektu i przez osoby zaproszone zostanie przygotowana publikacji, której obszerną część będą stanowiły także wyniki wspomnianych wyżej dyskusji podsumowujących.
Zamierzeniem zasadniczym projektu jest zatem odsłonięcie w przewidywanej publikacji realnego stanu analizowanych pojęć po świadomym rozpoznaniu skutków Szoa.
Publikacja:
Beata Anna Polak, Tomasz Polak (redakcja), Porzucić etyczną arogancję. Ku redefinicji podstawowych pojęć humanistyki w świetle wydarzenia Szoa, Wydawnictwo Wydziału Nauk Społecznych UAM, Poznań 2011, ISBN 978-83-62243-64-8.
2012. prof. Tomasz Polak (kierownik), prof. Leszek Koczanowicz, prof. Kazimierz Przyszczypkowski, dr hab. Kamil Kaczmarek, dr hab. Andrzej Pankalla, dr Joanna Bednarek, dr Rafał Ilnicki, Beata Anna Polak, Anna Grobelna, Natalia Rapp - Wielopoziomowa i transdyscyplinarna analiza pojęcia maszyn społecznych / społecznych systemów sfantazmatyzowanych. Próba budowy teorii.
Głównym celem projektu jest wielopoziomowa inter- i transdyscyplinarna analiza krytyczna pojęcia „maszyny społecznej” w celu wypracowania możliwie pełnego kontekstu teoretycznego tego pojęcia. Przyjmujemy, że istnieje możliwość zintegrowania szczegółowych pojęć „maszyn społecznych” i pojęć pokrewnych w całościowej stosowalnej teorii „maszyn społecznych”.
Projekt podejmuje niezrealizowaną dotąd ideę wielopoziomowej analizy inter- i transdyscyplinarnej wybranego istotnego pojęcia "maszyny społecznej" - aż po sformułowanie całościowej teorii "maszyn społecznych".
Proponowane badania w istotnym stopniu przekraczają dotychczasowe koncepty "maszyn społecznych". Wynika to najpierw z poszerzenia pola badań o aspekty biologiczne, socjobiologiczne, antropologiczne i psychospołeczne tego kluczowego pojęcia, a następnie z próby wspomnianego wyżej sformułowania całościowej teorii.
W ramach projektu zostanie najpierw rozwinięta transdyscyplinarna metodologia adekwatna do jego zadań, a następnie zostaną wykonane sprawdziany siły interpretacyjnej uzyskanych metod i teorii dla diagnozowania znaczących struktur społecznych (kulturowych, religijnych, politycznych, edukacyjnych i gospodarczych) jako działających "maszyn społecznych", zwłaszcza w aspekcie wytwarzanych przez nie zbiorowych fantazmatów.
Teoria, której powstanie przewidujemy, będzie mogła stanowić narzędzie metakrytyczne humanistyki / nauk społecznych - zwłaszcza w obszarach, w których one same stanowią "systemy sfantazmatyzowane". Przeprowadzenie niniejszego projektu powinno zatem dostarczyć narzędzi do krytyki deformacji świadomości zbiorowej szczególnie groźnych (ze względu na potencjalne negatywne konsekwencje społeczne). Wypracowanie takiej teorii będzie miało istotne znaczenie dla transdyscyplinarnej metodologii nauk humanistycznych i społecznych.
Punktem wyjścia projektu są problemy zidentyfikowane w ramach zakończonego w roku 2011 projektu „Redefinicja podstawowych pojęć humanistyki w świetle wydarzenia Szoa” (kierownik: Tomasz Polak, współwykonawcy: Katarzyna Czeczot, Maria Janion, Olga Orzeł Warskog, Beata Anna Polak, Shoshana Ronen, Gernot Weirich) – w szczególności pytania o mechanizmy psychospołeczne odpowiedzialne za brak autokrytycyzmu i autodyskursywności całych formacji kulturowych / systemów uniwersalnych (takich jak system humanistyki opartej na niekwestionowanym założeniu godności każdego człowieka, ale także np. systemy religijne) w zakresie realnych szkód indywidualnych społecznych przez nie powodowanych.
We wnioskach płynących ze wspomnianego projektu sformułowano postulat badań nad możliwościami uruchamiania metakrytyki systemów formalnie autokrytycznych (choćby tylko według ich własnej świadomości). Zastrzeżenie, że chodzi o systemy autokrytyczne „według ich autoświadomości”, należy uznać za wystarczające dla postawienia problemu – bez rozstrzygania, czy ten lub ów konkretny system jest, czy też nie jest, realnie autokrytyczny. Sama deklaracja autokrytycyzmu może bowiem, skutecznie przeszkadzać w przejściu na poziom metakrytyki. Metakrytyka takich systemów okazuje się konieczna zwłaszcza wtedy, kiedy ich wewnętrzne mechanizmy obronne sprawiają, że nie kwestionują one swoich własnych założeń nawet wtedy, gdy założenia te w skutku obracają się przeciw deklarowanym przez nie celom / bronionym wartościom. Zakłócenia formalnego autokrytycyzmu można obserwować zarówno w autoekspresji całych formacji ideowych (kulturowych, a w szczególności religijnych – np. w ich systemach doktrynalnych), jak i w pragmatycznej samoświadomości tworzonych przez nie struktur i organizacji społecznych, a w ich ramach poszczególnych podmiotów. By metakrytyka stała się możliwa, musi zdaniem autorów wspomnianego wyżej projektu zostać przełamany poziom samozadowolonej świadomości systemu formalnie autokrytycznego / autodyskursywnego. Dotyczy to w szczególności wewnątrzsystemowego / wewnątrzpodmiotowego odnoszenia się do zjawisk stabilizujących reprezentowane w takim systemie idee, poglądy i przekonania na poziomie zastępczego a nie bezpośredniego odniesienia do realnych przypadków ludzkiej egzystencji, a także odnoszenia się do wewnątrzsystemowych operacji podejmowanych w związku z krytyką zewnętrzną systemu lub naporem realności destabilizującej fantazmat wewnątrzsystemowy. Zdolności te powinny być wobec tego zbadane na wszystkich możliwych poziomach – a więc na poziomie całego systemu traktowanego jako metapodmiot, jak też na poziomach poszczególnych funkcjonujących w jego ramach podmiotów indywidualnych i zbiorowych, a także na poziomie komunikacji wewnątrzsystemowej i komunikowania poza granice owego systemu – to jest: struktury i funkcji języka.
Istnieją szczegółowe badania z zakresu psychologii społecznej i socjologii (m. in. badania struktur autorytetu, przemocy, wpływu itp.) odsłaniające istotne elementy mechanizmów odpowiedzialnych za wspomniane wyżej zakłócenia – brak jednak transdyscyplinarnego zastosowania wyników tych badań. Istnieją również zweryfikowane elementy teorii systemów autopojetycznych, pokazujące, że także zjawiska z najwyższego wewnątrzsystemowego poziomu świadomości / autokrytycyzmu są warunkowane i sterowane zjawiskami z poziomów niższych – począwszy od najniższego poziomu biologicznego i socjobiologicznego, przez psycho-społeczny i komunikacyjny do poziomu reprezentacji poznawczych, jednakże kolejne przejścia międzypoziomowe redukują świadomość tych uwarunkowań na rzecz rosnącej świadomości autokrytycznej / umiejętności autodyskursywnych. Brak jednak i w tej dziedzinie koncepcji syntetycznej integrującej wyniki tych badań z obserwacjami dysfunkcji wielkich społecznych struktur fantazmatycznych, pozwalającej ponadto prawidłowo interpretować takie integracje z poziomu dostatecznie unarzędziowanej teorii.
W ramach wspomnianego wyżej projektu („Redefinicja...”) zostało wstępnie zarysowane syntetyczne pojęcie „maszyny społecznej”, które zdaniem jego autorów może być wykorzystane do wielopoziomowego przebadania wspomnianych wyżej problematycznych aspektów systemowej świadomości formalnie autokrytycznej. Pracę tę podejmuje niniejszy projekt.
Pojęcie „maszyn społecznych” pojawia się w teorii społecznej w kilku wersjach – począwszy od pojęć „maszyny pragnienia” (machine désirante), „maszyny terytorialnej” (machine territoriale) i „maszyny społecznej” (machine sociale) uruchomionych przez G. Deleuze'a i F. Guattariego w ramach krytyki skierowanej przeciw psychoanalizie lacanowskiej, przez ich pojmowanie nawiązujące do pojęcia „urządzenia” (dispositif) w rozumieniu Michela Foucaulta i rozwinięciu Giorgio Agambena – jednak nie bez istotnych modyfikacji, po pragmatyczne zastosowanie pojęcia „maszyny społecznej” jako nowego elementu metodologicznego socjologii („maszyny społeczne” w ramach tzw. metodologii syntetycznej mają być konstruktami socjologów – całkowicie lub częściowo zwirtualizowanymi aplikacjami badawczymi socjologii, funkcjonującymi analogicznie do maszyn fizycznych). Istnieje również użycie tego pojęcia w kontekście badania procesów społecznych związanych z rozwojem technologii informatycznych (John Canny i Eric Paulos). Propozycję pośrednią, odwołującą się do elementów koncepcji filozoficznej, medialnej i kognitywnej "maszyn społecznych" tworzy Andy Clark.
Przyjmowane przez pomysłodawców niniejszego projektu rozumienie „maszyn społecznych” wychodzi podobnie jak wszystkie wspomniane pojęcia od definicji maszyn fizycznych, poszerzając ją jednak tak, by była w stanie opisywać zjawiska z wielu poziomów rzeczywistości (od fizycznej, przez biologiczną do społecznej – włącznie z oczekiwanym poziomem metakrytycznej świadomości społecznej). Zabieg taki pozwala uzyskać syntetyczny wgląd w istotne cechy badanego zjawiska. Maszyną jest według tej poszerzonej definicji struktura, która ma dostęp do pewnego zasobu energii i używa jej, by 1’ potwierdzać, wypełniać (treścią) i usprawiedliwiać siebie samą (swój własny projekt), 2’ zapewniać sobie sukces wśród innych maszyn (przy czym sukcesem dla maszyny jest potwierdzanie jej własnego projektu przez przejmowanie zasobów / energii, do których wraz z nią pretendują inne maszyny). W przeniesieniu na rzeczywistość społeczną ujęcie takie pozwala definiować „maszynę społeczną” jako strukturę hierarchicznie grupującą ludzi i przejmującą ich życiową energię, by urzeczywistniać projekt, którym jest przejęcie i kontrolowanie (jak największej części) przestrzeni publicznej.
Wszystkie te zjawiska łączy zestaw cech strukturalnych, które w tej definicji ujmujemy, a w szczególności trzy elementy:
1’ projekt,
2’ przejmowanie energii,
3’ potwierdzenie / sukces.
Kluczowe jest tu pojęcie „projektu” w podstawowym sensie tego słowa: a więc jako czegoś na-rzuconego czy też pod-rzuconego (łac. pro-iectum). W takiej postaci pojęcie to przekracza najwyraźniej „projekty” potrzebne do uruchamiania struktur mechanicznych, termodynamicznych czy cybernetycznych, ale już nie „projekty” struktur medialnych czy informatycznych (programów i maszyn wirtualnych). Jest tak dlatego, że te ostatnie same mają przynajmniej po części charakter „maszyn społecznych”. Tak rozumiany „projekt” ma cechy, które jak się wydaje umożliwiają i ułatwiają odegranie przezeń roli „medium” egzystencji: to znaczy właśnie przejęcia jej i zapośredniczenia przez coś spoza niej – w tym wypadku: przez „maszynę społeczną”. Jest więc najpierw projekcją egzystencji poza to, co w niej już zawarte: przedstawia się jej jako jej własna postać rozwinięta, zobiektywizowana, osadzona w kontekście społecznym i historycznym (a to znaczy także politycznym) i ukończona, czyli gotowa, ergo: udzielająca odpowiedzi (nawet, jeśli owa gotowość jest „przejściowa”, bo z takimi projektami mamy dziś najczęściej do czynienia). Inaczej mówiąc, kto staje wobec proponowanego mu „projektu”, może w nim dostrzec odbicie „nastawień” (ukierunkowań, „sensów”) własnej egzystencji, swoich wyrażonych już albo jeszcze nie wyrażonych nadziei, zamiarów i planów, a zarazem jej osadzenie i ukontekstowienie w tzw. „realiach społecznych”. Pod pojęciem tym funkcjonuje nie tylko „realność społecznego środowiska”, ale ukryta lub jawna przemoc struktur / systemów, w których ludzie żyją.
„Projekt” obiecuje więcej, niż się wydaje możliwe w egzystencji doświadczanej wprost – obiecuje zwłaszcza społeczne porozumienie wokół egzystencji „zaprojektowanej” – a to oznacza, że przynosi zarazem poczucie bezpieczeństwa, przejęcia odpowiedzialności, zwolnienia z wymagań ustanawiania kryteriów tejże odpowiedzialności, a co za tym idzie, odcięcie (czy też, ostrożniej mówiąc, umniejszenie) kanału personalnej modulacji.
Wskazujemy wstępnie cztery podstawowe typy projektów rozpoznawalnych jako maszyny społeczne in statu nascendi, wyróżnianych ze względu na rodzaj energii, którą przejmują:
projekty / maszyny ekonomiczne, które karmią się brakiem energii życiowej zwierząt i ludzi, a ściślej potrzebą jej uzupełniania;
- projekty / maszyny ludyczne, które karmią się nadmiarem energii życiowej zwierząt i ludzi, a ściślej potrzebą jej wyładowania (w tej kategorii sytuują się projekty kulturowe, niekonieczne z punktu widzenia przetrwania gatunku/jednostek);
- projekty / maszyny organiczne, które karmią się energią współzależności i współ-uzależnień (tu mieszczą się także nie-ideologiczne projekty polityczne);
- projekty / maszyny ideologiczne, które karmią się energią tragicznych stron egzystencji, a w każdym razie egzystencjalnych problemów nierozwiązanych / nierozwiązalnych (w tej kategorii sytuują się projekty ideologiczne, a w szczególności religijne).
Podział ten jest tego rzędu niedookreślenia, że realne projekty / maszyny okazują się zawsze kombinacją tych elementów z proporcjonalnymi lub nieproporcjalnymi przewagami jednego czy dwu z nich. Taki stan rzeczy wymaga teoretycznych działań integracyjnych, dotąd nie podjętych.
Z perspektywy najtrudniejszych problemów badań procesów społecznych, zwłaszcza z perspektywy nieskuteczności dokonanej w ostatnich kilku dziesięcioleciach krytyki ideologii, jawi się pytanie o umocowania struktur ideologicznych / fantazmatycznych poniżej poziomu ontologicznego reprezentacji / władzy symbolicznej, na którym jest ona z zasady umiejscowiona (a więc od poziomu biologicznego po psychospołeczny) oraz powyżej tego poziomu w strukturze nadbudowywanych nad ideologiami hipostaz świadomości zbiorowej.
Główne zadanie projektu wymaga badań szczegółowych w zakresie:
- poziomu związanych z funkcjonowaniem "maszyn społecznych" ukrytych i niereflektowanych biologicznych i socjobiologicznych uwarunkowań zachowań podmiotów zbiorowych, a w konsekwencji uczestniczących w nich podmiotów indywidualnych;
- poziomu, na którym w rodzącej się strukturze "maszyn" tworzone są i uruchamiane jawne hipostazy zbiorowej świadomości (fantazmaty społeczne, ideologie, doktryny) – również warunkujące indywidualne akty świadomości uczestników tego rodzaju zbiorowych hipostaz.
- poziomu komunikowania, języków i typów dyskursów uruchamianych w związku z powyższym, a w szczególności relacji między informacyjną a manipulacyjną funkcją języka oraz ideologicznie uwarunkowanych deformacji języka aż po próby uzyskiwania władzy i wpływu przez język.
- poziomu implementacji dyskursów sfantazmatyzowanych w strukturach zorganizowanych społeczności działających jako "maszyny społeczne" i wynikających stąd reguł działania – zwłaszcza w stosunku do ich niezdekodowanego usytuowania w przestrzeni społecznej i relacji między ich celami jawnymi (deklarowanymi) a faktycznie wybieranymi celami ukrytymi.
Czterem wspomnianym wyżej poziomom odpowiadają cztery „warstwy” inter- i transdyscyplinarnej struktury projektu, definiujące sekwencję szczegółowych prac analitycznych powiązanych z bezpośrednio zainteresowanymi dziedzinami nauki. Są to odpowiednio:
1' Warstwa bio-antropologiczna i socjobiologiczna – dotycząca biologicznych podstaw działania „maszyn społecznych” na najniższym poziomie samoorganizacji istot żywych. Zadaniami szczegółowymi są tu:
- identyfikacja tych mechanizmów biologicznych i socjobiologicznych, które okazują się konieczne, względnie użyteczne, dla nadbudowywanych nad strukturami biologicznymi emergentnych struktur „projektów” i urzeczywistniających owe projekty „maszyn społecznych”;
- próba interpretacji tychże mechanizmów biologicznych z perspektywy struktur emergentnych – w szczególności interpretacja znaczenia równowagi bądź nierównowagi wymiany świadczeń między uczestnikami maszyn społecznych, gdy działają one na podstawowym poziomie biologicznych struktur egzystencjalnych.
2' Warstwa psychologiczno-społeczna i antropologiczno-kulturowa – dotycząca mentalnych i kulturowych struktur wyobrażeniowych / fantazmatycznych, odpowiedzialnych za skuteczność działania „maszyn społecznych” (w szczególności za mentalną implementację / akceptację „projektów” oraz za zgodę indywidualnych uczestników tych projektów na przejmowanie ich życiowej energii). Zadaniami szczegółowymi są tu:
- w zakresie psychologii społecznej: identyfikacja i interpretacja mechanizmów psychicznych, które umożliwiają: 1' akceptację dla „projektów” – zwłaszcza takich, których wartość nie jest dla zainteresowanych podmiotów ewidentna lub wymaga od nich rezygnacji z dotychczasowej stabilizacji / pozycji społecznej; 2' przejmowanie i internalizację formuł komunikacyjnych właściwych dla „projektów” i maszyn społecznych, w których uczestniczą poszczególne podmioty; 3' wyobrażeniowe / realne usuwanie deficytów przyjętych „projektów” bądź wyobrażeniowe / realne dobudowywanie formalnie w nich nieobecnych obietnic; 4' obecność / nieobecność wewnątrz poszczególnych projektów alternatywnych wobec nich wyobrażeń, struktur mentalnych, struktur wartości; 5' podmiotowa zdolność bądź niezdolność do uruchamiania autodyskursywności;
- w zakresie filozofii społecznej: badanie maszyny antropologicznej wytwarzającej człowieka i zwierzę jako dwie odrębne kategorie za pośrednictwem dyskursu antropocentrycznego, którego obecność zaznacza się następnie zarówno w filozofii czy literaturze, jak i w ustawodawstwie; weryfikacja dwu hipotez: 1' o nie-alternatywnym wobec dyskursu antropocentrycznego charakterze dyskursów wychodzących od kategorii „ludzkiego zwierzęcia” (utylitaryzm, socjobiologia, psychologia ewolucyjna); 2' o niespójności dyskursu antropocentrycznego i praktyki zarządzania zwierzęcym życiem; kwestia statusu zwierząt jako podmiotów i jego konsekwencji w praktykach społecznych.
- w zakresie antropologii kulturowej: badanie emergencji, rozprzestrzeniania się i kulturowego wpływu „maszyn społecznych” rozwijających się aktualnie w przestrzeniach potencjalnie dla nich dostępnych – np. emergencji społecznych maszyn wirtualnych w środowisku internetu / mediów technicznych; posłuży do tego pojęcie "maszyn popędowych", rozumianych jako sposoby wykorzystania mediów technicznych dla wzmacniania przekazu społecznego i autonomizowania działań na styku kultury symbolicznej i tego, co znajduje się poza nią (procesy zarządzania popędami). Zadaniami w tej części projektu są: określenie w jaki sposób działają maszyny popędowe; identyfikacja podstawowych typów maszyn popędowych; ukazanie w jaki sposób kultura symboliczna (energia wartości) przechodzi do maszyn popędowych (energia popędowa); zbadanie relacji pomiędzy maszynami społecznymi a maszynami popędowymi oraz wzajemnych zależności i procesów zachodzących między nimi (integracji, ewolucji, synergii, dysjunkcji); poznanie jak różne maszyny społeczne walczą o energię popędową jako o podstawowy zasób własnego funkcjonowania; zrozumienie konsekwencji podziału na jawne i anonimowe maszyny popędowe (w jaki sposób ideologie wytwarzają własne maszyny popędowe, które są wprowadzane do społeczeństwa pod pozorem dyskursów, programów politycznych).
3' Warstwa analizy języka i dyskursów – analiza języka i komunikacji w ramach wewnętrznej struktury „maszyny społecznej” / sfantazmatyzowanej świadomości oraz w jej komunikacji z podmiotami zewnętrznymi. Zadaniami będą tu w szczególności:
próby odczytania ze stanu języka/dyskursu informacji dotyczących procesów już zaszłych w sferze społecznej na skutek działania maszyn społecznych (opresji względem rozmaitych grup ludzi, uprzywilejowania pewnych ideologii, upolitycznienia pewnych dziedzin życia społecznego);
- weryfikacja hipotezy o współistnieniu lub przewadze manipulacyjnej funkcji języka nad jego funkcją informacyjną – i o kluczowym znaczeniu takiego stanu rzeczy dla możliwości tworzenia wspomnianych wyżej hipostaz zbiorowej świadomości (fantazmatów społecznych, ideologii, doktryn, ale również niekrytycznie przejmowanych wzorców zachowań);
- krytyczna analiza możliwości deszyfrowania dyskursów sfantazmatyzowanych (z zastosowaniem badania symptomów wyparć, nadmiarowości i niespójności dyskursów);
- rozpoznanie jawnych i ukrytych mechanizmów ideologicznych opresji językowych sterujących używaniem języka jako czynnika kształtującego „jakości” życia społecznego, w tym jakości niemierzalne, a także zbadanie wzajemnych korelacji i wpływów owych mechanizmów na społeczno-polityczno-kulturowe funkcjonowanie grup mniejszościowych (narodowościowych, religijnych, seksualnych, względem płci, statusu społecznego i innych linii podziału) w dobie przyspieszenia cywilizacyjnego, przenikania kulturowego i upowszechniania się procesów aideologicznych: laicyzacji, apolityzacji oraz indyferencji aksjologicznej;
- próba stworzenia analityczno-spekulatywnej teorii performatywności dyskursu społeczno-polityczno-kulturowego w jego warstwie językowej, a w jej ramach opisanie latentnego wpływu formalnych i nieformalnych kodyfikacji językowych na wspomniane wyżej dyskursy, zwłaszcza zaś opresyjny i emancypacyjny wymiar dyskursu politycznego;
- syntetyczne ujęcie niekonsensualnej teorii dyskursu publicznego – i zastosowania jej do analizy skuteczności realnie działających „maszyn społecznych”.
4' Warstwa analizy implementacji dyskursów fantazmatycznych w strukturach instytucjonalnych – analiza uwarunkowań, metod i skutków instytucjonalizacji fantazmatów oraz metod ich samoobrony / samoutwierdzania. Zadaniami szczegółowymi są w tym zakresie:
- analiza konkretnych przypadków takich implementacji, pokazująca jak w zorganizowanych i spójnych systemach kulturowych, politycznych, religijnych edukacyjnych czy przedsięwzięciach gospodarczych / instytucjach funkcjonują mechanizmy obronne fantazmatu stosowane na zewnątrz oraz mechanizmy wyłączania impulsów autokrytycznych wewnątrz systemu i w poszczególnych uczestniczących w nim podmiotach;
- badanie współzależności „projektów” i ich implementacji – w szczególności zmian i dostosowań „projektów” w pragmatyce działania maszyny społecznej;
sprawdzenie możliwości krytycznych / interpretacyjnych syntetycznego pojęcia „maszyn społecznych” wobec tego rodzaju przypadków – i sformułowanie wynikających stąd wniosków wskazujących krytyczne punkty diagnostyczne „maszyn społecznych”.
Zadania te zostaną wykonane przez poszczególnych współwykonawców / ekspertów, a następnie przedyskutowane w ramach cyklu sympozjów skoncentrowanych wokół wybranych istotnych zagadnień / sytuacji społecznych rozpoznawanych jako działające „maszyny społeczne”. Sympozja te składałyby się każdorazowo z części egzemplarycznej / implementacyjnej, pokazujących zastosowania analityczne wypracowanych metod, oraz z części syntetyczno-teoretycznej, służącej wypracowaniu końcowego wyniku teoretycznego projektu.
Wykonanie głównego zadania projektu wymaga pracy inter- i transdyscyplinarnej – wprzęgnięcia w rozwinięcie przedmiotowego syntetycznego pojęcia „maszyny społecznej” typów nauk i dyscyplin od siebie nawzajem odległych. W projekcie będą uczestniczyli współwykonawcy i eksperci reprezentujący kompetencje ze wszystkich poziomów merytorycznych pola badań, wnosząc do niego także swoje metodologie dziedzinowe. W pierwszym etapie projektu konieczne jest w związku z tym rozwinięcie metodologii wspólnej, pozwalającej uruchamiać w stosunku do poszczególnych proponowanych "warstw" projektu kompetencje współwykonawców / ekspertów reprezentujących owe wzajemnie odległe specjalności. Zostaną do tego wykorzystane istniejące propozycje metodologii transdyscyplinarnych.
Rozwijanie teorii "maszyn społecznych" będzie się dokonywało równolegle z próbami sprawdzania mocy interpretacyjnej jej elementów w odniesieniu do wybranych istotnych struktur społecznych (politycznych, religijnych, kulturowych, edukacyjnych, medialnych itp.), dla ich weryfikacji.
Praca metodologiczna zostanie w ramach projektu podjęta w dwu etapach:
Etap pierwszy: interdyscyplinarna analiza krytyczna istotnych dla projektu pojęć w ich dotychczasowym funkcjonowaniu. Etap ten jest konieczny ze względu na status owych istotnych pojęć – i to zarówno wewnątrz poszczególnych dyscyplin, zwłaszcza jeśli używają ich one pragmatycznie bez ponaddyscyplinowego osadzenia teoretycznego, jak też w konsekwencji międzydyscyplinowo. Zorganizowany zostanie w związku z tym cykl seminariów / sympozjów, prowadzonych przez uczestników projektu i przez zaproszonych ekspertów, skupionych wokół funkcjonowania w zakresie ich dyscyplin i specjalności wybranych pojęć istotnych dla dalszego przebiegu projektu. Zadaniem będzie w szczególności identyfikacja deficytów ponaddyscyplinowego osadzenia teoretycznego przedmiotowych pojęć. Cyklem tym powinny być objęte następujące pojęcia: maszyna molekularna i biologiczna; maszyna antropologiczna; maszyna wirtualna / maszyna popędowa; maszyna społeczna (jako narzędzie socjologii); „urządzenie” / „dispositif” (w nawiązaniu do myśli Foucoulta i Agambena); maszyna społeczna jako pojęcie syntetyczne wstępnie rozwinięte na potrzeby niniejszego projektu.
Etap drugi: Praca nad elementami interdyscyplinarnej / transdyscyplinarnej metodologii na użytek badań podejmowanych w zakresie projektu. Zadaniami tego etapu będą:
- wypracowanie metodologii międzypoziomowych przeniesień wspomnianych pojęć szczegółowych – chodzi o identyfikację teoretycznych, językowych i pragmatycznych warunków wielopoziomowego stosowania mechanizmów, do których odwołują się wymienione wyżej pojęcia; zadanie to również powinno zostać wykonane w postaci serii seminariów / sympozjów – podczas których sprawdzane byłyby transdyscyplinarne możliwości interpretacyjne wspomnianych pojęć w nowych kontekstach.
- sprawdzenie na wybranych przykładach siły interpretacyjnej wypracowanych już narzędzi metodologicznych.
2013. prof. Tomasz Polak (kierownik), prof. Leszek Koczanowicz, prof. Kazimierz Przyszczypkowski, prof. Ewa Płonowska-Ziarek (Buffalo), prof. Krzysztof Ziarek (Buffalo), dr hab. Kamil Kaczmarek, dr hab. Andrzej Pankalla, dr Rüdiger Schmidt-Grépály (Weimar), dr Joanna Bednarek, dr Monika Bobako, dr Rafał Ilnicki, Thomas Kehrbaum (Weimar), Beata Anna Polak, Anna Grobelna, Natalia Rapp - Transdyscyplinarna analiza pojęcia maszyn społecznych. Próba budowy teorii.
The aim of the project is a trans-disciplinary critical analysis of the concept of 'the social machine' in order to achieve an exhaustive theory of 'social machines' as virtual structures controlling important social behavior. As an initial hypothesis, we assume the possibility and efficacy of integrating the existing concepts of 'social machine' (developed in different disciplines) into a comprehensive and applicable theory.
The concept of a 'social machine' appears in social theory in several versions – beginning with the 'desiring machine' (machine désirante), the 'territorial machine' (machine territoriale), and the 'social machine' (machine sociale), introduced by Deleuze and Guattari in the course of the critique of Lacanian psychoanalysis, through the approach to the reflection of Lewis Mumford and then to the theme of 'assemblage' (dispositif) as understood by Michel Foucault and elaborated by Giorgio Agamben, up to the pragmatic use of the notion of 'social machine' in the context of social processes linked with information systems technology development (John Canny and Eric Paulos) and the approach offered by Andy Clark, who creates an in-between proposition, referring to such elements of the 'social machines' concept as philosophy, media, and cognitive sciences; and finally as a new methodological element in sociology ('social machines' understood as the construct of sociologists – wholly or partially virtualized applications of sociology which function analogically to physical machines).The reference point is also an analysis of the tools developed by social structures and institutions to maintain their cohesiveness, efficiency and control over their members, especially of the language control structures - made by Harrison C. White.
We assume that the integration of the aforementioned concepts could be realized on the basis of a synthetic definition of physical machines, broadening the term to encompass phenomena appearing in many dimensions of reality (from physical, through biological, to social reality – including the expected level of meta-critical social consciousness). According to this definition, a 'machine' is a structure with access to an energy resource and uses it to: 1' confirm, fill with content, and justify itself (its own project), 2' secure success among other machines (where success is understood as a confirmation of the machine’s project through the seizure of resources/energy, to which it and other machines aspire). This approach, applied to social reality, permits to define 'social machine' as a structure that groups people hierarchically and seizes their vital energy in order to implement the project – the seizure and control of (the biggest possible part of) the public space. All these phenomena are connected by common structural traits included in our definition, especially the following elements: 1. Project, 2. Energy seizure, 3. Confirmation/success.
The key concept here is the 'project' in the most basic sense of the word: as something imposed or projected (pro-iectum). In this formulation the concept transgresses the 'projects' necessary to activate mechanical, thermodynamic or cybernetic structures, but not the 'projects' of media or information structures (software and virtual machines). The reason for this is that the former are always, at least partially, social machines. The project has, in this approach, properties which enable it to play the part of the 'medium' of existence: its capture and mediation by something situated beyond it – in this case, by a 'social machine.' Thus, it is a projection of existence into something beyond that which it already contains and appears as its 'developed' form – objectified, embedded in the social and historical context, and ready – that is, giving a response (even if this readiness is 'transitory,' since this is the most frequent form projects take). In other words, when we face the project that is offered to us, we can see in it the reflection of the inclinations (orientations, senses) of our existence, our expressed or unexpressed hopes, intentions and plans, as well as its involvement and contextualization in the so called social realities. Not only the 'reality of social environment' functions under this heading, but also the hidden or explicit violence of structures/systems in which people live.
'Projects' promise more than seems to be possible in the existence experienced directly – specifically, they promise social accord centered around the 'projected' existence – which means they simultaneously bring a sense of security, the capture of responsibility, discharge from the demand of establishing the criteria of this responsibility, and in consequence the severance (or, to be more cautious, impoverishment) of the channel of personal modulation.
We identify cursorily four basic types of projects recognized as 'social machines' in statunascendi, identified with regard to the kind of energy they capture:
1' economic projects/machines, feeding on the lack of vital energy in humans and animals, more precisely on the need of its replenishment;
2' ludic projects/machines, feeding on the excess of vital energy in humans and animals, more precisely on the need to discharge it;
3'organic projects/machines, feeding on the energy of co-dependency and co-addictions (this includes the non-ideological political projects);
4' ideological projects/machines, feeding on the energy of the tragic sides of existence, or on the irreconcilable existential problems (this category contains ideological, notably religious, projects).
This classification is indeterminate to such an extent that the actual projects/machines are always the combination of these elements, with proportionate or disproportionate predominance of one or two of them. This situation demands theoretical integrative interventions, not attempted thus far.
Taking into consideration the most difficult problems in research on social problems, and particularily the ineffectiveness of the critique of ideology undertaken in the last decades, there appears the question of fixing ideological/phantasmatic structures below the ontological level of representation/symbolic power, on which they are (rozumiem że mówimy o “structures”) traditionally placed (i.e., from biological to psychosocial level), as well as above this level, in the superstructures of ideological hypostases of collective consciousness.
The main aim of the project requires detailed research in the area of:1' the level related to the functioning of 'social machines,' hidden and non-reflective biological and socio-biological conditioning behaviors of collective subjects, and consequently, individual subjects participating in them;
2' the level at which, in the arising „machine' structure, explicit hypostases of collective consciousness (social phantasms, ideologies, doctrines) are created and activated – also those which condition individual acts of consciousness contributed by the participants of collective hypostases of this kind;
3' the level of communication, languages, and discourse types activated in relation to the above mentioned, and in particular, the relation between informative and manipulative language functions and ideologically determined language deformations, to the attempts of obtaining power and influence through language;
4' the level of implementation of phantasmatized discourses in the structures of organized communities functioning as 'social machines' and principles of action arising from it – especially in relation to their non-decoded location in public spaces, and between their officially declared goals and their hidden goals which were chosen in reality.
The existing and working 'social machines' always include all of the above levels, which enables them to elude possible descriptions / comprehention in terms of a 'purely mechanical determinism' and promises the theory of 'social machines' to be an efficient tool to apply in the critical analysis of the most important socio-political phenomena.
The findings of the analyses will then be placed on an integrated theoretical model / theory of 'social machine'. A critical analysis of the efficiency of this theoretical model and its possible applications will also be provided.
The project will entail, firstly, the development of adequate transdisciplinary methodology in the field of the humanities/social sciences, in which the transdisciplinary research (including methodical approaches of natural sciences) appears hitherto relatively rare; the second step involves testing the interpretative strength of these methods and theories to diagnose significant social (cultural, religious, political, educational, and economic) structures as working 'social machines,' especially in the aspect of the collective social phantasms they produce.
The resulting theory will constitute a meta-critical tool for the humanities/social sciences.
The project takes up the (as yet unrealized) idea of a multi-level, interdisciplinary analysis of the significant concept of the 'social machine,' with the objective of formulating a comprehensive theory of social machines. The proposed research significantly exceeds the limits of the concepts of 'social machines' that have been so far formulated in different theoretical contexts. It aims to expand the field of research with biological, socio-biological, anthropological, and psychosocial aspects of this notion, as well as to formulate the comprehensive theory mentioned above.
The project will entail, firstly, the development of an adequate transdisciplinary methodology, and secondly, the examination of the interpretative strength of these methods/theories and their usefulness for diagnosing significant social (cultural, religious, political, educational, and economic) structures as working 'social machines,' especially in the aspect of the collective social phantasms they produce.
The resulting theory will constitute a meta-critical tool for the humanities/social sciences – especially in domains in which they themselves are the 'phantasmatized systems.'
The significance of the project resides in its formulation of a transdisciplinary methodology for the humanities and social sciences, which will be useful in the observation of the formation processes and the influence of the collective consciousness structures associated with social projects.
The main aim of the project requires detailed research into:
- the level related to the functioning of 'social machines,' hidden and non-reflective biological and socio-biological conditioning behaviors of collective subjects, and consequently individual subjects participating in them.
- the level at which, in the arising „machine' structure, explicit hypostases of collective consciousness (social phantasms, ideologies, doctrines) are created and activated – also those which condition individual acts of consciousness from participants in collective hypostases of this kind.
- the level of communication, languages, and discourse types activated in relation to the above mentioned, and in particular, the relation between informative and manipulative language functions and ideologically determined language deformations and the attempts of obtaining power and influence through language.
- the level of implementation of phantasmatized discourses in the structures of organized communities functioning as 'social machines' and principles of action arising from it – especially in relation to their non-decoded location in public spaces, and between their officially declared goals and their hidden goals which were chosen in reality.
The four levels mentioned above are correlated with the four 'layers' of the inter- and transdisciplinary structure of the project which define the sequence of detailed analytical tasks linked with the directly involved branches of science. These are, respectively:
1. Bo-anthropological and socio-biological layers – concerned with biological foundations of 'social machines' functioning at the lowest level of self-organization of living beings. Here detailed tasks include:
- identification of those biological and socio-biological mechanisms, which appear to be necessary, relatively useful for emergent structures (raising above biological structures) of 'projects' and 'social machines' realizing these projects;
- an attempt to interpret these biological mechanisms from the emergent structures perspective – especially the interpretation of what the equilibrium or disequilibrium in exchange of benefits between participants of social machines may mean, provided that they function at the basic level of biological existential structures.
2. The psycho-social and anthropo-cultural layer – concerned with mental and cultural imaginary/phantasmatic structures, responsible for the functional effectiveness of 'social machines' (especially for mental implementation/acceptance of 'projects' and for the individual participants’ approval of these projects, which in fact take over their life energy). Here detailed tasks include:
- in the field of social psychology: identification and interpretation of psychic mechanisms which enable: 1. acceptation for 'projects' – especially those in which value is not evident to interested subjects or requires from them resignation from previous stabilization/social position; 2. taking over and internalizing communication formulas proper for 'projects' and 'social machines,' in which particular subjects are participating; 3. imaginary/actual erasing of the deficiencies in the accepted 'projects' or imaginary/actual embedding additional promises in them; 4. presence/absence of alternative images, mental structures, structures of values inside particular projects; 5. subjective ability or disability for activating autodiscoursivity;
- in the field of social philosophy: examining anthropological machines producing human and animal as two different categories by anthropocentric discourse, the presence of which is stressed afterward in philosophy and literature as well as in legislation; verification of two hypotheses: 1. non-alternatives in the face of anthropocentric discourse have the character of discourses entering from the category of 'human animal' (utilitarianism, sociobiology, evolutionary psychology); 2. incoherency of anthropocentric discourse and practice of governing of the animal life; the issue of animals’ status as subjects and its consequence in social practices;
- in the field of cultural anthropology: examining emergence, diffusing and cultural influence of 'social machines' developing in areas potentially available to them – for example, social emergence of virtual machines in the internet/technical media; the concept of 'libidinal machines' will serve this purpose, understood as modes of usage of technical media for amplification of social transmission and autonomization of actions at the interface of symbolic culture and that which lies beyond it (processes of governing drives).
Tasks in this part of the project include: description how 'libidinal machines' function; identification of basic types of 'libidinal machines;' showing how symbolic culture (energy of values) is transforming itself to the form of 'libidinal machines' (energy of drives/libidinal energy); examining the relation between 'social machines' and 'libidinal machines' and mutual interdependencies and processes arising between them (integration, evolution, synergy, disjunction); recognition of how different 'social machines' are struggling for libidinal energy as a basic resource of their own functioning; understanding the distinction between evident and anonymous 'libidinal machines' (how ideologies are creating their own libidinal machines, which are introduced to society in the form of discourses, political programs).
3. The layer of language and discourse analysis – analysis of language and communication in relation to the internal structure of 'social machines'/phantasmatized consciousness and its communication with external subjects. Detailed tasks include:
- attempt to interpret the state of language/discourse of information-concerned processes that have passed into the social sphere as an effect of the function of 'social machines' (oppression against various groups of people; privileging certain ideologies, politicization of certain areas of social life);
- verification of the hypothesis concerning the coexistence or advantage of the manipulative function of language over the informative function – and about the key importance of this state of things for the possibility of creating the aforementioned hypostases of collective consciousness (social phantasms, ideologies, doctrines, but also non-critical acquired patterns of behavior);
- critical analysis of the possibility of deciphering phantazmatized discourses (with the application of studying symptoms of denials, redundancies, and inconsistencies of discourses);
- recognition of evident and hidden ideological mechanisms of language oppression steering the usage of language as formative factor for 'qualities' of social life as well as qualities that cannot be measured, and examining mutual correlations and influences of these mechanisms on the social,political and cultural functioning of minority groups (national, religious, sexual, according to gender or social status, and other lines of division) in the era of civilizational acceleration, cultural diffusion, and spreading of anideological processes: laicization, apolitization and axiological indifferentiation);
- attempt to create an analytically speculative theory of performativity of social,political and cultural discourse in its language layer, and within the description of latent influence of formal and informal language codifications in the aforementioned discourses, especially the oppressive and emancipatory dimension of political discourse;
- synthetic apprehension of a nonconsensual theory of public discourse and its implementation in the analysis of the efficiency of actual functioning 'social machines.'
4. The layer of implementation of the phantasmatic discourses in institutional structures – analysis of conditions, methods and results of the institutionalization of phantasms and methods of their self-defense/self-affirmation. Particular tasks in this range are the following:
- analysis of concrete cases of such implementations, showing how phantasmatic defense mechanisms function, when applied externally, in organized and coherent cultural, political and religious systems or economic initiatives/institutions, as well as mechanisms of exclusion of autocritical impulses inside the system and in its particular subjects;
- examining interdependencies of 'projects' and their implementation; in particular, changes and adjustments of 'projects' in the functional pragmatics of a 'social machine;' verification of critical/interpretative possibilities of the synthetic concept of 'social machines' in the face of such occurrences; and formulating conclusions which indicate critical diagnostic points within 'social machines.'
These tasks will be realized by individual co-executors/experts, and will be subsequently debated upon in a cycle of symposia concentrated around selected important issues/social situations recognized as functioning 'social machines.' Each of these symposia would consist of an exemplary/implementation part, showing an analytical application of the developed methods, and a synthetic-theoretical for the purpose of elaboration on the possible theoretical outcome of this project.
The realization of the project’s main task requires inter- and transdiscplinary work – integrating various disciplines from the entire gamut of the sciences in order to develop an objective synthetic concept of a 'social machine.' Co-executors and experts representing competences from all the content-related levels of field research will participate in this project, contributing their respective fields’ methodologies. In the first stage of the project it will be necessary to develop a common methodology which will facilitate the activation of the competencies of the co-executors/experts representing their various specialisations within the particular 'layers' of the project. At this stage, the existing transdisciplinary methodologies will be utilized.
Developing a 'social machine' theory will be realized alongside attempts at testing the interpretative valence of its elements in relation to the selected important social structures (political, religious, cultural, educational, media), leading to its verification.
Methodological work within the scope of project will be undertaken in two stages:
First stage: interdisciplinary critical analysis of concepts relevant to the project in their former functioning. This stage is necessary with regard to the status of the concepts relevant for particular research areas, especially if they are used pragmatically without situating them in a broad (inter)disciplinary context. In conjunction, a series of seminars will be organized, led by the participants of the project as well as invited speakers, focusing on the function of certain concepts within their own fields of expertise which are also vital for the course of the project. The main task will be identification of deficits within the theoretical contextualization of particular concepts. This series should encompass the following concepts: molecular and biological machine; anthropological machine; virtual machine/libidinal machine; social machine (as a sociological tool); 'device'/'dispositif' (in the understanding of Foucault and Agamben); social machine as a synthetic concept initially developed for the requirements of this project.
Second stage: Expounding elements of an interdisciplinary/transdisciplinary methodology for use in the research undertaken within the scope of the project. Tasks at this stage will include:
- development of a methodology of inter-level transfer of the aforementioned concepts – the main goal is the identification of theoretical, linguistic, and pragmatic conditions for the multi-level application of mechanisms to which these concepts are referring; this task should also be realized in the form of a series of seminars, during which transdisciplinary interpretative possibilities of these concepts will be evaluated.
- investigating the interpretative strength of existing methodological tools on selected examples.
The co-executors of the project as well as experts hired for the realization of particular tasks will retain the rights for publishing partial results of their work while the project is ongoing – with emphasis on situating these detailed results in the context of questions posed within the scope of the project. From among these partial results, delivered during the course of the project and regarded as necessary to motivate public discussion/critique of subsequent solutions, a selection will be published on the project’s website.
This website will constitute a forum for public discussion of the issues explored in the project, as well as (IT capabilities permitting) an application platform (an IT tool for generating virtual models of social processes and running their simulations).
The end result of this research will be an extensive (an anticipated minimum of 40 editorial plates) monographical publication consisting of two parts:
The first theoretical part will contain a comprehensive methodological synthesis worked out in the scope of the project, authorial chapters by the co-executors/experts, dedicated to particular 'layers' and detailed theoretical issues resolved during the course of the project, as well as transcriptions from group discussions of project participants (or in the form of open seminars) – edited by project participants representing their respective areas of expertise.
The second exemplary part will consist of authorial chapters devoted to selected paradigmatic cases of application of the concept/theory of 'social machines' (in the form developed in the scope of project) and also transcripts of discussions on these applications.
The project partners from the Department of Comparative Literature, University at Buffalo are prominent researchers whose work explores the boundaries of literature, theory of language and social theory. Their trans-disciplinary approach will provide a significant contribution towards the methodological critique of the project and its results. What is more, their home Department will create an excellent academic environment for the research.
The contribution of the partners from the College of Friedrich Nietzsche in Weimar (Weimar Klassik Stiftung, Kolleg Friedrich Nietzsche) includes a research proposal which fits into the project and also an offer to organize debates and seminars in the institutional setting of the Weimar College of Fredrich Nietzche. This will give an opportunity to discuss the outcome of the research at all stages in an internationally recognized research community.
2014-2017. dr Monika Bobako - Współczesna humanistyka wobec problemu islamofobii w Europie
2013. prof. Tomasz Polak (kierownik), prof. Leszek Koczanowicz, prof. Kazimierz Przyszczypkowski, dr hab. Maria Kostyszak, dr hab. Paweł Leszkowicz, dr Rüdiger Schmidt-Grépály (Weimar), dr Monika Bobako, dr Dorota Koczanowicz, dr Andrzej Wojciech Nowak, Beata Anna Polak, Artur Domalewski, Rafał Ilnicki, Magdalena Rewerenda, Marta Senk - Estetyka demokracji. Dialog, wyobraźnia i granice demokratycznej wspólnoty
Celem projektu jest identyfikacja strategii negocjowania znaczeń tego, co polityczne i tego, co społeczne, w społeczeństwie demokratycznym w powiązaniu z wyborami estetycznymi dokonywanymi w ramach tych strategii.
To, co polityczne (polityczność) określa pole, w którym dokonują się wybory dotyczące władzy w danym społeczeństwie i zarazem sposoby oporu wobec nacisku władzy (przemocy). To, co społeczne byłoby zatem nagromadzeniem praktyk, przekonań, mitów, które przyjmowane są bezrefleksyjnie i bezdyskusyjnie jako oczywistości życia społecznego. „Estetyczność” traktowana będzie w ramach niniejszego projektu jako forma filozoficznej deklaracji anty-Platońskiej. W tym sensie podstawą projektu będzie dowartościowanie badanych zjawisk, skupienie się na nich. W odróżnieniu od ujęć akcentujących racjonalne modele obywatela, autorzy projektu „estetyki demokracji” nie ulegają złudzeniom scholastycznego rozumu (Pierre Bourdieu). Złudzenia takie polegają na tym, że badacze przywykli do racjonalnego sposobu pracy, rzutują ową racjonalność na badanych aktorów życia społecznego i politycznego.
Wskazane wyżej dwie warstwy (polityczna i społeczna) nakładają się na siebie i wzajemnie na siebie oddziałują (uchwycił to wydatnie w opisie działania pól władzy i produkcji kulturowej kulturowego Pierre Bourdieu: Dystynkcja. Społeczna krytyka władzy sądzenia, przeł. Piotr Biłos, Warszawa 2005, Wyd. Naukowe Scholar, (La Distinction. Critique sociale du jugement,1979).
Władza (struktury hegemoniczne) dążą do narzucanie sposobu widzenia życia społecznego, który wykluczy z pola widzenia pewne obszary, sprawi, że stają się niewidoczne (pokazuje to sugestywnie Jacques Rancière: „Dzielenie postrzegalnego. Estetyka i polityka”, tłum. Maciej Kropiwnicki, Janek Sowa, Wydawnictwo Korporacja Ha!art, Kraków 2008, i Estetyka jako polityka, tłum. Paweł Mościcki, Julian Kutyła, przedmowa: Artur Żmijewski, posłowie: Slavoj Žižek, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2007.
W samym obszarze polityczności, ale częściej w obszarze społecznym pojawiać się mogą elementy oporu, które muszą przybrać pierwotną formę wydobywania tego, co ukryte, bądź zmiany perspektywy patrzenia na to, co oczywiste – a więc wydobycia jego „nieoczywistości”. W obu wypadkach rzeczywistość społeczna pozostawiona jest w swej warstwie ontycznej „tak, jak była”, ale zmienia się sposób jej widzenia. Pojawiają się niewypowiedziane konflikty, odsłaniają ukryte znaczenia, zmieniają się sposoby identyfikacji i samoidentyfikacji. By tak się stało potrzebna jest praca wyobraźni, której rezulatem są nowe projekty społęczne i polityczne. Społeczeństwo demokratyczne nie może istnieć bez tej pracy, staje się pustą skorupą, która skrywa niedemokratyczne praktyki i znaczenia. Uruchamiając pracę wyobraźni wspólnota demokratyczna sama się zmienia dekonstruując i rekonstruując swe granice. W tym punkcie zadania krytycznej teorii społecznej łączą się z misją krytycznej sztuki.
Autorzy niniejszego projektu zamierzają skupić uwagę na analizie procesów zachodzących w przestrzeni nakładania się obu wspomnianych warstw, a w szczególności na analizie powiązań i konfliktów estetyk, do których odwołują się aktorzy życia politycznego i społecznego. Analiza ta zostanie najpierw przeprowadzona w postaci rekonstrukcji ogólnego modelu teoretycznego owych powiązań i konfliktów, a następnie ukonkretniona i uszczegółowiona drogą badania wybranych węzłów współczesnej polskiej estetyki politycznej i społecznej – z uwzględnieniem jej odwołań historycznych.
Odniesieniami teoretycznej części projektu będą:
- Bachtinowskie rozumienie dialogu: dialog rozumiany jest jako nakładanie się, walka różnych języków, które mogą mieszać się i tworzyć nowe obszary znaczeń (w ujęciu Bachtina heteroglossia i hybrydyzacja). Celem dialogu nie jest więc porozumienie, ale rozumienie (znów w ujęciu Bachtina „refleksyjne rozumienie”). Koncepcje te zostaną podjęte w interpretacji i rozwinięciu dokonanych przez Leszka Koczanowicza.
- Blanchotowskie rozumienie dialogu: dialog rozumiany jako wspólne pole nienegocjowalności znaczeń w wypowiadanych kwestiach, opartej o koncepcję różnicy istniejącej między znaczeniem „roz-mowy (roz-dzielność stanowisk mowie) w przeciwieństwie do „z-mowy” (ustalania wspólnego znaczenia mowy). Szczególnym wyrazem owej nie-konsensualności są przerwy między wypowiadanymi kwestiami pełniącymi rolę umożliwienia drugiej osobie/grupy możliwość artykulacji, co jest metaforą otwartości na sam dialog, a nie na konsensus w dialogu. Celem jest taka konstrukcja dialogu, który maksymalnie umożliwia wydobycie pola możliwości realizacji znaczących potrzeb wszystkich dialogujących.
- Koncepcja „etyki chronienia słowem”, która syntetyzuje implikacje filozoficznej krytyki ontoteologii dokonanej między innymi przez F. Nietzschego, M. Heideggera i J. Derridę. Demaskując w ontoteologii elementy przemocy, zawłaszczania, wykluczania i redukcji, jednocześnie podkreślali filozofowie szanse dynamizacji znaczeń i terapii patologicznych form – w teorii i praktyce społecznej - dzięki zróżnicowanym zabiegom leksykalnym. Zaawansowana samowiedza retoryczna Nietzschego każe mu postulować i samemu uprawiać nieustanną refleksję nad językiem w kulturze. Nadmierny intelektualizm (zwycięstwo żywiołu apolińskiego) doprowadził, jego zdaniem, do zubożenia wyrafinowanych, dojrzałych form językowych. Zubożenie to powoduje plenienie się „żabich perspektyw”, mylenie faktów z interpretacjami – nawet w przyrodoznawstwie – oraz przemoralizowanie kultury ustatyczniające język w roli policjanta zdogmatyzowanych wartości. Bogactwo inwencyjne językowych odniesień do świata strzeże, zdaniem Nietzschego, autonomii indywidualnych doświadczeń i pluralizmu kultury. Klasyczne hierarchie wysoko waloryzowały twórczość artystyczną (m. in. komponowanie muzyki, rzeźbę, malarstwo, architekturę, uprawianie literatury etc.), niemal nie dostrzegając inwencji w kwestiach doboru miejsca zamieszkania, pożywienia, stroju i tych wszystkich detali, które konstytuują koloryt życia indywidualnego.
- „Rewolta”, którą Julia Kristieva przeciwstawia „rewolucji”, widząc w tej pierwszej jedyną możliwą współcześnie drogę wyzwolenia. Pytaniem teoretycznym jest, czy i jak takie jednostkowe rewolty mogą prowadzić do zmiany społecznej.
- Somaestetyka Richarda Shustermana z jego koncepcją emancypacyjnej funkcji ciała. Ponadto zostaną wzięte pod uwagę inspiracje z koncepcji sfery publicznej i demokracji Hanny Arendt oraz współczesnych performatywnych podejść do tego, co polityczne, demokracji i sztuki (Judith Butler, Athena Athanasiou, Elżbieta Matynia).
- Ustalenia z książki Tomasza Kitlińskiego i Pawła Leszkowicza "Miłość i demokracja" (Aureus, Kraków), dotyczące demokracji jako systemu dyskursów, które pozwalają dowartościować wszelkie głosy pojawiające się w społeczeństwie. Takie dowartościowanie wymaga nie tylko krytycznego namysłu, ale też pasji i emocji, które ujawniają się w dziełach sztuki. W stosunku do nich zostanie jednak poszerzone pole badawcze i pogłębiony aparat pojęciowy – z naciskiem na zwrot performatywny (performative turn) w (post)humanistyce, sztuce i polityczności, a także jego znaczenie dla "demokratyzowania demokracji".
- Osiągnięcia Krytycznej Analizy Dyskursu, a w szczególności badania manipulacyjnych struktur języka publicznego, struktur „osobowości zbiorowej” (w tym aspektów psychiatrycznych takich struktur) oraz badania procesów mityzacji i demityzacji.
- Prace Andrew Feenberga, który pokazuje w jaki sposób polityka łączy się z techniką oraz Bernarda Stieglera, który ukazuje, że rozwój techniczny pozbawiony wyobraźni pełniącej funkcję krytyczną skutkuje nędzą symboliczną. Ogólnym odniesieniem będą autorzy łączący kwestię estetyki, polityki i techniki w ich wzajemnych współzależnościach. Z tego splotu wyłania się nowa wyobraźnia technologiczna, która przekłada się na praktyki oporu zarówno w rzeczywistości zapośredniczenia technicznego, jak i od niego wolnej.
Uczestnicy projektu zamierzają:
1. Zidentyfikować i krytycznie opisać procesy renegocjowania znaczeń, które mają miejsce we współczesnych społeczeństwach demokratycznych. Pokazać rolę „pracy wyobraźni” w tych procesach i przeanalizować ich aspekt estetyczny.
2. Zbadać, w jaki sposób faktycznie zachodzące procesy negocjacji znaczeń realizują, podważają lub redefiniują explicite przyjmowane zasady, na których wspiera się demokratyczna wspólnota polityczna.
3. Przedstawić egzemplaryczne "przebiegi negocjacyjne" - zwłaszcza w odniesieniu do tych elementów współczesnej świadomości społeczeństw demokratycznych, które stanowią zarzewie konfliktów. W ramach tego zadania istotne będzie pokazanie możliwego wpływu pracy wyobraźni / krytycznej sztuki na prezentowane "przebiegi negocjacyjne" i ich trwałe skutki społeczne. Uczestnicy projektu przeanalizują przykładowo spory polityczne i kulturowo-polityczne toczące się w Polsce po roku 1989 – m.in. spory o obecność symboli religijnych w przestrzeni publicznej (spory o krzyże, spory dotyczące pomników w kontekście „żałoby smoleńskiej”), spory wokół zmieniających się tożsamości i relacji genderowych czy kontrowersje dotyczące polskiej i europejskiej tożsamości kulturowej w kontekście współczesnych procesów migracyjnych i obecności islamu w Europie. Innym obszarem badań będzie rola mediów i technologii komunikacyjnych w zarządzaniu emocjami w sferze publicznej. Badania będą miały na celu pokazanie estetycznego wymiaru wspomnianych sporów i analizę wpływu odniesień estetycznych / artystycznych na ich przebieg i perspektywy. Teoretyczne ustalenia wynikające z wykonania dwu pierwszych zadań projektu zostaną zastosowane w ten sposób skontrolowane i skorygowane w konkretnych zastosowaniach badawczych.
4. Zbudować z pomocą oprogramowania do wirtualizacji zjawisk społecznych portal www do krytycznej analizy "przebiegów negocjacyjnych" w ramach "demokracji nie-konsensualnej"
5. Opublikować wyniki badań w postaci monografii.
Proponowane zagadnienia szczegółowe (badania w tych zakresach zostaną przygotowane teoretycznie w ramach zadania 1. i 2. , a następnie przeprowadzone jako tzw. case studies w ramach zadania 3.). Uczestnicy projektu podejmą:
A. Kwestie językowych uwarunkowań estetyki demokracji – w szczególności relacji pola możliwych sprzecznych artykulacji / narracji własnego świata, związanych z nim potrzeb i odnoszonych do niego oczekiwań do artykulacji publicznej - wspólnej. Przebadane zostaną w szczególności:
- Wzorce i typy wybieranych tożsamościowych strategii narracyjnych i sposoby zapewniania im skuteczności. Egzemplaryczne narracje ze współczesnej debaty politycznej i religijno-politycznej w Polsce zostaną w ramach tego zadania skonfrontowane z egzemplarycznymi narracjami historycznymi podobnego charakteru. Dotyczy to w szczególności technik „fantazmatyzacji” narracji budowanych jako całościowe objaśnienia wobec zagrożenia ze strony realnego albo wyimaginowanego wroga. Przebadane zostaną m.in. (analogiczne do narracji tworzonych w ramach konsolidowania systemów totalitarnych) techniki „paranoizacji” narracji antyeuropejskich i ksenofobicznych w polskim dyskursie publicznym, a także narracje wybranych tradycjonalistycznych środowisk kościelnych.
- Identyfikacje „mitów publicznych” funkcjonujących we współczesnej polskiej debacie publicznej wraz z analizą zjawisk mitogennych, mechanizmów społecznych, kulturowych, politycznych kreujących i/lub konserwujących mity społeczne; przeprowadzona zostanie także analiza mitu jako bariery w procesie komunikacji społecznej oraz zakresu możliwych demitologizacji w debacie publicznej i ich skutków.
- Społeczne, kulturowe i polityczne uwarunkowania w dziedzinie przygotowywania i dzielenia się pożywieniem. Jedzenie jest czym podstawowym biologiczne, ale jednocześnie jest silnie zdeterminowane kulturowo. W tradycyjnym podziale pracy kobietom przypadały codzienne czynności domowe, w tym gotowanie. Przygotowywanie i dzielenie się pożywieniem jest jednocześnie i integrujące, i alienujące. To, co może być przyjemnym zajęciem, w swojej monotonii powtarzanych czynności bywa przykrym obowiązkiem, który zwykle przynależy kobiecie. Artystki często korzystają z języka „kuchennego” i „biesiadnego”, aby artykułować swoje poglądy w różnych kwestiach społecznych czy politycznych. Zostanie przeprowadzona analiza dzieła sztuki pod kątem ujawnianych w nich oporu, które możliwe są w sferze prywatnej, która jak wiadomo jest również naznaczona politycznością. Chodzi o drogi tworzenia przestrzeni wolności wyboru i dowartościowania nisko ocenianych zajęć.
- „Projekty człowieczeństwa” oparte o takie wartości jak piękno, zdrowie i tężyzna fizyczna, przy jednoczesnym zwróceniu uwagi na wytwarzane mechanizmy dążące do zaszczepienia zdolności autousuwania z pola widzenia tego, co słabe i chore. Refleksji w tym zakresie wymaga „nieoczywista” przemoc dyskursywno-wizualna współczesnej demokracji, wymierzona w obywateli „niezdatnych” ekonomicznie czy społecznie, której korzenie tkwią w XX-wiecznej propagandzie eugenicznej.
Celem tej części badań jest analiza sposobów, na jakie w świecie posthumanistycznym wyznaczane są granice demos. Gdy próbujemy w duchu postsekularyzmu „demokratyzować demokrację", stajemy przed następującymi problemami: z jednej strony demos (wspólnota demokratyczna) zostaje rozszerzony maksymalnie, staje się tożsamy z ekosystemem, z drugiej – tracimy możliwość jakiejkolwiek sensowniej wypowiedzi o podstawach normatywnych naszych działań. Działań, które miały służyć upodmiotowieniu owego niekonwencjonalnie, posthumanistycznie pojmowanego ludu (demos). Ta część projektu skupi się na analizie sposobów wytwarzania uczuć pro- i antydemokratycznych poprzez media, sieci i zapośredniczenia techniczne. Dodatkowym celem będzie analiza pojęcia „uwagi” traktowanej jako nowa waluta i sposób wytwarzania nowych form stratyfikacji społecznej, nazywanych „atencjonalistycznymi piramidami władzy”. W badaniach podjęta zostanie także kwestia komplikacji aksjologicznych (bioliberalizm, światopogląd karmiczny), w które wikłają się zwolennicy posthumanistycznych ontologii. Efektem końcowym tej części projektu będzie wpisanie „techniczno-medialnych maszyn uczuciowych” w koncepcję maszyn społecznych oraz postawienie pytań o medialno-techniczne sposoby wspomagania demokracji niekonsensualnej - poprzez wytwarzanie odpowiednich uczuć oraz zapobieganie „atencjonalistycznym piramidom władzy”.
B. Kwestie z obszaru „etyki chronienia słowem” - praktyki społecznej odpowiadającej potrzebom społeczeństwa rozumiejącego / akceptującego istniejące w nim napięcia i konflikty:
- Analiza pedagogicznych uwarunkowań i konsekwencji sporów i kontrowersji obecnych w debacie publicznej - w aspekcie możliwości długofalowego oddziaływania modeli pedagogicznych na stan demokratycznej kultury społecznej.
- Estetyka demokracji w perspektywie performatywności współczesnej sztuki współczesnej i kultury wizualnej. Zostaną przeanalizowane kampanie widzialności (visibility), sztuka kobiet, LGBTQ, migrantów, osób z niepełnosprawnościami (inclusive art); szczególny nacisk zostanie położony na na nowe media. Estetykę demokracji należy pilnie przemyśleć i przebadać w kulturze wizualnej i sztuce dziś, gdyż pełni ona kapitalną rolę społeczną.
- Zbadanie, w jaki sposób kontrowersje związane z obecnością islamu we współczesnej Europie powodują konieczność przemyślenia podstawowych kategorii, na których oparta jest konstrukcja europejskich wspólnot politycznych. Punktem wyjścia tej części badań będzie spostrzeżenie, że społeczeństwom europejskim brakuje kategorii pojęciowych do redefinicji własnych tożsamości i stworzenia zasad demokratycznej koegzystencji w sytuacji zmieniającego się etnicznego, kulturowego i religijnego składu własnych populacji. Badania będą miały na celu pokazanie, w jaki sposób współczesna „kwestia islamska” wymaga uruchomienia „pracy wyobraźni” i przemyślenia m.in. relacji między tożsamościami „kulturowymi” i „religijnymi”, między „rasą” i „religią”, między świeckością a emancypacją i upodmiotowieniem, między wolnością seksualną i wolnością wyznania, między wolnością słowa a będącymi jej kontekstem relacjami władzy, etc. Estetyczny wymiar problemu będzie pokazany na przykładzie sporów wokół artystycznego projektu autorstwa Joanny Rajkowskiej zatytułowanego „Minaret”.
Powinno to pozwolić uzyskać odpowiedzi na następujące pytania: Czy „etyka chronienia słowem” może być rekomendowana szerzej, jako postawa szacunku wobec zróżnicowanych racji i skonfliktowanych wartości? Czy zabiegi lingwistyczne stanowią jedynie fasadowy aspekt „poprawności politycznej”, czy też stanowią szansę przemiany myślowych i językowych nawyknień?
Wynikiem badań będzie:
A. Monograficzna prezentacja zależności między wyborami estetycznymi dokonywanymi w ramach strategii negocjowania znaczeń tego, co polityczne i tego, co społeczne w społeczeństwie demokratycznym a społecznymi i politycznymi efektami tych strategii. Powstanie w ten sposób narzędzie pozwalające perspektywicznie i nie-doraźnie oceniać rozwój dyskursy demokratycznego – w szczególności w polach nieuchronnych w nim konfliktów. Powstanie takiego narzędzia umożliwi:
1. Ocenianie stanu świadomości wspólnoty demokratycznej i jej zdolności do ochrony praw i potrzeb jej członków indywidualnych i zbiorowych – zwłaszcza w sytuacjach konfliktowych.
2. Identyfikowanie zjawisk związanych z powstawaniem mitów publicznych i manipulacji w obszarze dyskursu publicznego.
B. Stworzenie portalu www umożliwiającego analizowanie i krytyczną ocenę zjawisk z obszaru demokracji nie-konsensualnej, a w szczególności wirtualizacje „przebiegów negocjacyjnych” w sytuacji konfliktów politycznych i społecznych – z uwzględnieniem dokonywanych w ramach tych konfliktów wyborów estetycznych.
Uruchomienie obu narzędzi pozwoli na dokonywaną z krytycznego dystansu analizę historycznych i współczesnych konfliktów politycznych i społecznych (w Polsce i w Europie) pod kątem możliwości odblokowania / zmiany frontów i tożsamości wytworzonych w ramach tych konfliktów.
2015-2016. prof. Tomasz Polak, dr Beata Anna Polak, dr Rafał Ilnicki, Marta Senk - Industry 4.0 – Challenges and strategies
Wspólny projekt europejskich central związkowych: IG Metall (Niemcy), Unite (Wielka Brytania), FNV/ CNV (Holandia), Co-industri (Dania), ÖGB (Austria), IFES (Hiszpania) oraz Weltethos Institut Tübingen/ Ethics First (Niemcy) i Pracowni Pytań Granicznych UAM.
Background of the project proposal are technological trends which are summed up under the term „Industry 4.0“. These developments can lead to a fundamental change of industrial work. The driving force of these developments is the use of intelligent systems – so called „Cyber-physical-systems (CPS)“ – that establish an innovative connection between production technologies on the one hand and information and communication technologies on the other hand. The use of these systems allows the autonomous controlling and optimization of production systems. On this basis a digitalisation and interconnection of products, value chains and business models can lead to a transformation of companies and a fundamental change of industrial work.
This „Fourth Industrial Revolution“ confronts the interest representatives of employees with new challenges:
The digitalisation and interconnection of production systems leads to a profound change of work contents, work processes and working environments. Intensification of work, a polarisation of skill requirements and new possibilities of controlling employees require new strategies of trade unions and interest representatives at company level.
The digitalisation of production processes erodes the boundaries of work and leisure time with chances and risks for the work-life-balance of employees.
The dissolution of companies‘ boundaries in globalized value chains confronts the interest representatives at trade union level and company level with new challenges.
Against this background the proposed project aims at the common development and dissemination of objectives, strategies and social and ethical decision criteria by trade unions from six European countries. On the basis of a systematic and moderated exchange between trade unionists, scientific experts and actors at company level objectives, strategies and decision criteria for the following fields of action will be developed:
Work organisation, workplace design and human resource management/ qualification
Work-life-balance of employees
Co-determination and worker participation in companies with eroding boundaries
Sustainable creation of value in globalised value chains
„Society 4.0“: eroding boundaries between production and consumption and unlimited interconnection
Additional to the objectives, strategies and decision criteria a handbook will be produced on the basis of the exchange in the frame of the project, that provides information and methods for the qualification of trade unionists regarding the topic „Industry 4.0“.
Course of the project
The common development of objectives, strategies and decision criteria takes place in a series of six workshops (each two to three days long) with the following topics:
Introduction to trends and challenges of “Industry 4.0”
Good work 4.0 – Change of working activities and qualification profiles
Work-Life-Balance 4.0 – Chances and risks for the relationship between work and life
Co-determination 4.0 – Chances and risks for co-determination and worker participation in in global value chains
Value creation 4.0 – Chances and risks regarding social and ethical standards of value creation in global value chains
Society 4.0 – Chances and risks for the societal development
Each workshop will be moderated and comprises inputs from scientific experts and actors from companies. The contents and results of the workshops will be documented comprehensively.
After each workshop the partners will reflect the workshop’s contents and results with their colleagues of their respective organisations. The results of this “feedback-loop” will be discussed in the frame of the next workshop.
Finally the common developed objectives, strategies and decision criteria will be documented as a policy paper. Moreover, the contents of the exchange will be documented in a handbook that is aimed at the qualification of trade unionists for the qualified consideration of the topic “Industry 4.0”. Furthermore, a respective blended-learning-platform will be established. The results of the project will be presented in the frame of a final conference.
Role of the partners
The partners participate in the workshops and in the final conference. They will contribute their knowledge, expertise, experiences and perspectives. After each workshop they will discuss the contents and results with the colleagues in their respective organisations.
Results of the project
Common policy paper that documents the objectives, strategies and decision criteria for the different kind of topics
Handbook for the qualification of trade unionists
Blended-learning-platform for the qualification of trade unionists
Duration of the project
24 months
Funding program
Improving expertise in the field of industrial relations
Project partners
bfw – Unternehmen für Bildung (DE) – Applicant
IG Metall (DE)
Weltethos Institut Tübingen/ Ethics First (DE)
Unite (UK)
FNV/ CNV (NL)
Co-industri (DK)
ÖGB (AT)
IFES (ES)
Adam Mickiewicz Universität in Posen (PL)
Udział Pracowni w projektach innych podmiotów
2008-2015. dr Beata Anna Polak, prof. Tomasz Polak, dr Arkadiusz Żychliński - EUniCult
Moduł dydaktyczno-badawczy "Cultural Competencies Network" (EUniCult)
Prezentujemy moduł europejskiego kształcenia w dziedzinie kompetencji kulturowych przygotowany przez sieć uniwersytetów europejskich zorganizowaną przez Fundację Guardiniego z Berlina. Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w fazie przygotowania tego modułu był reprezentowany przez Pracownię Pytań Granicznych i zamierza wdrażać ten moduł.Broszura w formacie pdf
Poniżej udostępniamy anglojęzyczną wersję ramową tego modułu w postaci prezentacji (Microsoft Power Point)
Prezentacja projektu
2012-2017. prof. Tomasz Polak, dr Beata Anna Polak - Komunikowanie publiczne w Polsce – ujęcie inter- i multidyscyplinarne
Głównym celem projektu jest stworzenie w polskiej nauce warunków do współpracy humanistów i badaczy społecznych zainteresowanych tym samym obiektem badań – komunikowaniem publicznym w Polsce. Badacze - reprezentujący różne nurty i dyscypliny - skoncentrują swoją aktywność wokół trzech ważnych ogniw:
- internetowego 'Repozytorium tekstów publicznych' - tworzenie korpusu i prowadzenie analiz,
- cyklicznych spotkań warsztatowych - pogłębianie analiz i rozwijanie metodologii,
- Wydawnictwa Akademickiego Sedno - przygotowanie raportów, artykułów i książek.
Teksty i problemy dyskutowane na portalu będą zatem analizowane na seminariach. A zwieńczeniem tego procesu badawczego będą publikacje udostępnione drukiem i w internecie (w e-czytelni portalu).
Spodziewamy się, że interesujących tematów będzie wiele. To pewne, że będziemy pracować w kilku grupach i podgrupach.
Wnioskodawca – Uniwersytet Łódzki, Instytut Socjologii UŁ
Kierownik projektu – dr hab. Marek Czyżewski, prof. UŁ
Planowany okres realizacji projektu – 42 miesiące, 04.03.2013–03.09.2016
Planowane nakłady ogółem – 900.000 zł
Główni wykonawcy
prof. dr hab. Anna Duszak (UW), dr hab. Krzysztof Podemski, prof. UAM (UAM), dr hab. Dorota Rancew-Sikora, prof. UG (UG), dr Anna Horolets (SWPS), dr Tomasz Piekot (UWr), dr Michał Otrocki (DSW), prezes Andrzej Chrzanowski (Wydawnictwo Akademickie Sedno)
Badacze
Kilkadziesiąt osób reprezentujących wiele polskich uczelni, istytutów, nurtów badawczych i dyscyplin humanistycznych i społecznych.